گفتمان دفاع مقدس

در خوانش رمان شطرنج با ماشین قیامت، شاهد دوگانگی ای هستیم که نه تنها در مضمون و تصاویر متن، بلکه در تصورات راوی و شخصیت های داستان نیز نمود یافته است. این داستان از یک سو با موضوع جنگ هشت ساله ایران نوشته شده و قاعدتاً باید دنباله رو آثاری باشد که با اندیشه ای دینی، شهادت را مرگی شامخ و قهرمانی و حاصل انتخاب انسان برای سعادت ابدی می پندارند و از سوی دیگر شاهد مفاهیم پوچگرایانه و جبرباوری هستیم که جنگ و اصولاً آفرینش را محصول سلطه قضا و قدر الهی می شمرد. این موضع نامتوازن در پیرامتن های رمان تشدید شده است. در نظریه ژرار ژنت، پیرامتن به تمام آن عناصری اطلاق می شود که پیرامون یک متن به وجود می آیند و در شکل دهی به معنای متن، نقش مؤثر دارند. پیرامتن های درونی رمان شطرنج با ماشین قیامت، یعنی نام رمان، طراحی روی جلد و سرنوشته ها، گویای جهتگیری جبراندیش و ضدجنگ داستان است؛ حال آنکه پیرامتن های بیرونی، مانند اظهارنظرهای نویسنده در مصاحبه ها، گزارش های خبرگزاری های وابسته به حاکمیت و عناصر تبلیغاتی انتشارات سوره مهر، این کتاب را در ردیف آثار ارزشی و معادباور دفاع مقدس معرفی کرده اند. بخشی از این دوگانگی به نحوه پایان بندی داستان مربوط می شود و بخشی نیز به فعالیت های خارج از متنِ نویسنده، مانند انتخاب بنگاه نشر سوره مهر که به چاپ کتاب های ایدئولوژیک شهرت دارد. به نظر می رسد دوگانگی مذکور، برخاسته از بصیرت دوگانه نویسنده در وجود طیف های متنوع خواننده و تلاش او برای جلب رضایت همه مخاطبان و تسهیل امر چاپ کتاب، صورت گرفته است.

ما در این تحقیق به دنبال بررسی جامعه-نشانه شناختی از گفتمان دفاع مقدس در چشم انداز ورودی دزفول و نقش حاکمیت محلی در ایجاد یک چشم انداز ورودی طراحی شده و هدفمند هستیم. هدف این پژوهش، به بررسی و تحلیل چگونگی بهره گیری از چشم انداز ورودی برای ارائه گفتمان ها، روایت ها و تصویرسازی های موردنظر حاکمیت ملی و محلی است. روش تحقیق مقاله حاضر، توصیفی- تحلیلی، میدانی و بنیان آن مبتنی بر روش تحقیق کیفی است. تمامی میادین، توپونیمی ها، بیلبوردهای ورودی و یادبودی واقع در ورودی های را موردبررسی قرار گرفته و آن ها را ازنظر الگوهای مختلف گفتمانی و تصویرشناختی دسته بندی شده است. بر این اساس، یافته های پژوهش نشان می دهد که گفتمان دفاع مقدس، مذهبی و تاریخی 3 گفتمان عمده و مقاومت فرامرزی، گفتمان نوظهور در چشم انداز ورودی های دزفول هستند. گفتمان دفاع مقدس، به شکلی قاطعانه چشم انداز ورودی دزفول را تحت سلطه خود قرار داده است و به شکلی زمینه مند، مشغول به نوعی تصویرسازی از نقش و جایگاه دزفول دریکی از مهم ترین وقایع تاریخ معاصر ایران یعنی جنگ 8 ساله است. در این تصویرسازی، همه نشانه های مرتبط با میراث دفاع مقدس در چارچوب یک روایت اسطوره شناختی از نقش دزفول در زمان جنگ ارائه می گردد. درواقع، بسیاری از ابتکارات میراثی توسط مقامات محلی برای مطابقت با گفتمان ها و استراتژی های ملی طراحی شده اند. درنتیجه چشم انداز ورودی موجود، چشم انداز بازنمایی شده است که در آن گروه های غالب در نوشتن و تصویرسازی ورودی های شهر، از گفتمان ها، اسطوره ها و ایدئولوژی های موردنظر خود استفاده می کنند و آن ها را در چارچوب ارزش های حاکم برجهان ذهنی خود کدگذاری می کنند. اقتدار سیاسی و هژمونی فرهنگیِ برخی گروه ها نتیجه این فرایند است.