برنامه ریزی زبانی

در مقاله حاضر سیر تطور گونه علمی زبان فارسی و رویه های اتخاذشده در واژه گزینی علمی در رشته های شیمی و مهندسی شیمی بررسی شده سازیِ گسترده، معیاری بودن، قیاس پذیری و دقتِ معناییِ واژه ها، ویژگی های اصلی زبان های توانمند برای ارائه علم شناخته شده است و با نظری به برآیند تلاش هاییین زمینه انجام شده است، مییابی واژه سازان در پروراندنِ این ویژگی ها برای متن های علمیِ فارسی ارزیابی شده است. بر اساس نمونه های بررسی یب و تخصیص معنایی، روش های اصلیِ واژه سازی در این حوزه ها بوده سازی و تلفیق بسیار محدود بوده است. این موضوع معادل یابی را برای واژه هایی های مبدأ از راه سرواژه سازی ساخته شده ه تخصیص معنایی مسئله ساز دانسته شده است. میزان حصول ویژگی های زبانِ مناسبِ متن های علمی، از نظر ساختواژه در این رشته یفی سنجیده شده است و ضمن ارائه شواهدی برای تحقق نسبی برخی از این ویژگی ها پیشنهادهایی برای برنامه ریزی زبانی در این رشته ها، جهت نزدیی به ویژگی هایه آنها ایجاد پایگاه داده هایی واژه ها و اصطلاحات علمی و وضع قراردادهایی در واژه گزینیِ علمی، علاوه بر قواعد ساختِ واژه در زبان طبیعی فارسی، برای ی سازی و تدقیق واژگان علمی است.

هدف پژوهش حاضر، بررسی مصداق های زبان خارجی در ایران، اولویت بندی آن ها در آینده ی نظام، سابقه ی آموزش آن ها، تحول فرایند آموزش آن ها در آینده و مهم ترین نقش های زبان های خارجی در افق آینده ی نظام است. در این راستا، نقش های زبان، اسناد ملی جمهوری اسلامی ایران و مسأله ی زبان، رویکردهای مختلف برای توصیف و تحلیل زبان انگلیسی و تحقیقات کاربردی صورت گرفته در بافت آموزشی و فرهنگی ایران با روش توصیفی – تحلیلی مورد بررسی قرار می گیرد. نتایج نشان می دهند منظور از زبان خارجی محدود به زبان خاصی نیست؛ هرچند برخی از زبان ها می توانند از اولویت برخوردار باشند. زبان عربی با توجه به جایگاه ویژه ای که دارد، به طور مستقل از اولویت برخوردار است. مهم ترین نقش های زبانی در آینده ی نظام عرضه و تقاضای دانش و اطلاعات باقی خواهند ماند. پایش و اصلاح دائم سیاست و برنامه ریزی آموزشی زبان های خارجی به خصوص برپایه ی توصیه های مقام معظم رهبری در بیانیه ی گام دوم در رابطه با علم و پژوهش، روزآمدکردن شیوه های آموزش، پتانسیل موجود در کارشناسان این رشته در گرایش های مختلف، ارتقای فرایند و دستاورد های پژوهشی در این حوزه، گسترش فعالیت های ترجمه، استفاده از فناوری های مدرن و ایفای نقش در گستره ی بین المللی کارکردهای زبان های خارجی به مثابه دارایی بشر، نه صرفاً زبان مادری منطقه ای خاص، از جمله ی زمینه هایی است که نیازمند توجه در افق آینده ی نظام می باشند.

با رشد روزافزون دوزبانگی و افزایش تعاملات بین زبان ها، تمامی زبان ها تغییراتی را تحت تأثیر این تماس های زبانی در سطوح مختلفی تجربه می کنند. یکی از این سطوح، لایه واژگان است که بیش از سطح دیگر زبانی منشأ دغدغه سیاست گذاران در عرصه برنامه ریزی زبانی بوده است. در این میان استفاده از واژگان قرضی و یا جایگزین کردن آنها با واژگان مصوّب موضوع اختلاف نظر شده است. لذا، این پژوهشِ پیمایشی با رویکرد کیفی با هدف آسیب شناسی طرح جایگزینی واژگان تخصصیِ بیگانه با واژگان مصوّب فرهنگستان زبان و ادب فارسی در کتب درسی «زیست شناسی» مقطع متوسطه مدارس ایران انجام گرفت. به این منظور در این مصاحبه ساختاریافته نگرش 126 نفر از مخاطبان این طرح مشتمل بر دانش آموزان فارغ التحصیل رشته تجربی، دبیران زیست شناسی، دانشجویان زیست شناسی، پزشکی و پیراپزشکی و اساتید زبان شناسی پیرامون ضرورت انجام این طرح، دلایل موفّقیّت یا عدم موفّقیّت این طرح و پیشنهاد هایی در خصوص اجرای بهتر آن موردبررسی قرار گرفت. نتایج این پژوهش نشان داد اکثریت قریب به اتّفاق مصاحبه شوندگان (97%) موافق اجرای آن با سبک و سیاق اجراشده در کتب درسی نبودند. ازنظر مصاحبه شوندگان مهم ترین دلایل این مخالفت ایجاد سردرگمی در مخاطبان، عدم هماهنگی در استفاده از واژگان مصوّب در محیط های آموزشی و بین المللی بودن واژگان تخصصی بودند. همچنین از نظر آنها این طرح ناموفّق بوده است و دلایل عمده آن عدم استفاده مخاطبان از واژه های مصوّب و بین المللی بودن واژگان تخصصی بوده است. بر اساس این یافته ها می توان نتیجه گرفت فرهنگستان زبان و ادب فارسی ضمن تلاش مجدّانه برای پاسداشت قوام زبان فارسی به عنوان زبان علم در کشور می بایست با تدوین اصول و ضوابط واژه گزینی مختص اصطلاحات تخصصی در کمّ و کیف اجرای این طرح بازنگری نمایند.

این پژوهش با مرور نظام مند سیاست ها و برنامه های آموزشی برای مناطق دوزبانه 12 کشور دنیا و بررسی نتایج پژوهش هایی که به مشکلات آموزش کودکان دوزبانه ایرانی پرداخته اند، بر یکی از مهم ترین مسائل زبانی ایران یعنی برقراری عدالت آموزشی در مناطق دوزبانه و ارزیابی امکان طراحی الگویی بومی برای آموزش در این مناطق متمرکز است. با این هدف پرسش های پژوهش به این شرح اند: در کشورهای مورد بررسی چه سیاست آموزشی در مناطق دوزبانه به کار گرفته شده است؟ چه روش های آموزش دوزبانه ای در سطح جهانی رایج هستند؟ عملکرد تحصیلی دانش آموزان ایرانی در مناطق دوزبانه بر اساس پژوهش های انجام شده چگونه ارزیابی شده است؟ و در نهایت، چه ملاحظاتی را برای ارائه الگوی بومی آموزش مدرسه ای در مناطق دوزبانه ایران باید در نظر گرفت؟ بر اساس نتایج، ایجاد و حفظ حس تعلق ملی و دستیابی به عدالت آموزشی برای همه دانش آموزان، وضعیت اقتصادی و توزیع زبانی یک کشور از عوامل تأثیرگذار در انتخاب شیوه آموزش اند. در هیچ یک از کشورها سیاست زبانی واحدی در گستره زمان حاکم نبوده ولی سیاست آموزش تک زبانه در نواحی دورافتاده و چندزبانه غالباً با شکست مواجه شده است. پژوهش ها در ایران گویای آن است که عملکرد تحصیلی دانش آموزان دو یا چندزبانه ایرانی ضعیف تر از تک زبانه های فارسی زبان است که می تواند به ناکارامدی سیاست آموزشی فعلی در مناطق دوزبانه تعبیر شود. ویژگی های زبان اول دانش آموزان و تفاوت و شباهت آن با فارسی بر عملکرد آن ها تأثیر دارد. تأثیر مثبت دوره های پیش دبستانی بر عملکرد تحصیلی دانش آموزان مناطق دوزبانه در بسیاری از پژوهش ها تأیید شده است. در تدوین الگوی بومی آموزش لازم است به انواع الگوهای دوزبانه، ویژگی های زبانی و فرهنگی مناطق دوزبانه، روش های موفق اتخاذشده در کشورهای دیگر و آموزش نیروی متخصص مد نظر قرار گیرد.