دست نویس

آنچه پیشنیان به صورت دست نویس برای ما به یادگار گذاشته اند، هر کدام گنجینه ای است که باید در نگهداری و شناسایی آن کوشید. با وجود آن که در سال های اخیر کوشش و کاوش های فراوانی دربارة شناسایی دست نویس های کم شناختة نفیس و ارزنده انجام گرفته، ولی هنوز کار ناکرده بسیار است و آثار دست نویس شدة بسیاری در کتابخانه های عمومی و خصوصی در گوشه و کنار جهان نهفته که برای تصحیح و شناسایی آن اقدامی صورت نگرفته است. یکی از این آثار ارزشمند، دیوان شاعری ناآشنا و در عین حال توانا به نام میرزا عظیمای اصفهانی متخلّص به «اکسیر» است. محمّد عظیم اکسیر اصفهانی معروف به میرزا عظیما (متوفّی1169ق) شاعر پارسی گوی شبه قارّه است که به دلیل دوری از وطن در خمول و گمنامی باقی مانده است. وی در سال 1135ق به هند رفت و در بنگاله ساکن شد و همان جا درگذشت. از دیوان وی که بیش از 9000 بیت بوده، تنها سه دست نویس باقی مانده است: یکی در کتابخانة مجلس شورای اسلامی و دیگری در کتابخانة ملّی ایران و دیگری در کتابخانة موزة بریتانیا محفوظ است. این مقاله بر آن است تا برای نخستین بار به معرّفی شاعر، زندگی، دست نویس ها و مضامین اشعار وی بپردازد.

متون تاریخی و ادبی از لحظه گردآوری دست نویس ها تا انتشار اثر مراحل گوناگونی را پشت سر می گذارند. در این فرایند، مهم ترین و تأثیرگذارترین مرحله تصحیح متن است. در تصحیح، نخست دست نویس یا دست نویس های متن موردنظر ارزیابی می شود. این ارزیابی پایه اصلی فن تصحیح متن است و به میزانی که با روش های علمی و دقت نظر بیش تری توأم باشد، متن تصحیح شده دقیق تر و اصیل تری عرضه خواهد شد. در این نوشته معیارهای سنجش اعتبار دست نویس های فارسی به اعتبارِ کاتبان، مؤیّدان، زمان کتابت، تبار، و سبک دست نویس ها به پنج دسته کلی تقسیم و هریک از این معیارها بازشناسی و سپس نقد و بررسی شده است. در پایان مشخص شده که هیچ یک از این معیارها به تنهایی نمی تواند معیار سنجش قرار گیرد و بهترین روش برای سنجش اعتبار دست نویس ها استفاده تلفیقی از دو یا چند معیار براساس کمیت و کیفیت دست نویس هاست.

تنوع و ویژگی های منحصر به فرد دست نویس های شاهنامه، تصحیح آن را پیچیده و دشوار کرده است. از قرن هشتم تا به امروز تصحیح های فراوانی از این اثر به روش های مختلف به دست آمده است. جلال خالقی مطلق شاهنامه را به شیوه علمی - انتقادی تصحیح کرد و طی سال های 1366 تا 1386 در 8 مجلد به چاپ رساند. وی در این تصحیح از پانزده دست نویس بهره گرفته و نسخه بدل های متن را در پایین صفحات نشان داده است. این مقاله با توجه به اصول تصحیح علمی - انتقادی و دست نویس های متن، بر آن است که کوشش خالقی مطلق، نمونه کاملی از یک تصحیح علمی - انتقادی که خواننده را از رجوع به دست نویس ها بی نیاز کند، نیست. به این منظور، ابیات آغازین شاهنامه که در تصحیح خالقی مطلق «دیباچه» نامیده شده، ذیل عنوان های «نسخه بدل ها و متن» و «کاستی ها و افزودگی ها» بررسی و پیشنهادهایی جهت ویراست هرچه بهتر متن ارائه شده است.

یکی از مهمّ ترین افزار پژوهش در متون کهن در اختیار داشتنِ دست نویس های معتبر و مضبوط است. دست یافتن به این نسخه ها آرزوی اغلب پژوهشگران این متون است. در این جستار کوشیده شده است تا دست نویس معتبری از دیوان خاقانی معرفی شود. این نسخه، با شماره 439، در کتابخانه لالااسماعیل ترکیه نگهداری می شود. از نشانه های موجود در آن پیداست احتمالاً در نیمه دوم سده هشتم (یا حدّاکثر نیمه نخست سده نهم) کتابت شده است. برای نشان دادنِ ارزش این نسخه، پس از پرداختن به میزانِ درستی نویسه های این اثر در مقابلِ تحریف ها و تصحیف های راه یافته به متن دیوان های چاپی، به یکی دیگر از باارزش ترین ویژگی های این دست نویس که عناوین اشعار است، اشاره شده است. در این راستا، به عنوانِ موجود در طلیعه نخستین قصیده ای که خاقانی در دربار شروان خوانده است پرداخته ایم و آگاهی های جدیدی درباره «ابوالعلاء گنجوی» ارائه کرده و نشان داده ایم برخی مشهورات نادرست درباره او از کدام دست نویس ها نشئت گرفته است. در هر مرحله تلاش کرده ایم مباحث خود را به دور از مشهورات رایج، با تکیه بر آگاهی هایی که خاقانی و دست نویس های کهن و مضبوط در اختیارمان قرار می دهند، مستدل کنیم.

الیمینی نوشته ابوالنّصر محمّد بن عبدالجبّار عتبی (د: 427ق) یکی از مهم ترین سرچشمه ها در شناساندن تاریخ روزگار زندگانی فردوسی و دوران فرمانروایی سامانیان و زیاریان و بوییان و غزنویان است. هرچند نویسنده این تاریخ گهگاه در ستایش محمود غزنوی راه افراط پیموده است، نمی توان ارزش های تاریخی و آگاهی های سودمند این متن را نادیده گرفت.ترجمه کهن این متن به دست ابوالشّرف ناصح بن ظفربن سعد جَربادقانی یکی از ارزشمندترین و گران مایه ترین متون نثر فنّی زبان فارسی است که به بهترین شیوه، راه مترجم کلیله ودمنه را پیموده است. چنان که الیمینی یکی از برجسته ترین متون تاریخی است، ترجمه آن نیز یکی از استوارترین متون نثر فارسی است. ناصح بن ظفر افزون بر ترجمه متن، در آغاز و پایان کتاب به تاریخ اواخر دوره سلجوقیان عراق پرداخته است. خوشبختانه از الیمینی و ترجمه ها و شرح های آن، دست نویس های پرشماری برجای مانده است که ما را در راه رسیدن به متن اصلی ترجمه رهنمون است. در این مقاله، ضمن معرفی و تحلیل بیش از بیست دست نویس کهن و برجسته ترجمه یمینی و با بیان کاستی های تصحیح قدیم این متن و سنجش آن با تصحیح جدید، به اثبات ضرورت تصحیح مجدّد این متن پرداخته خواهد شد. همچنین، دلایل برتری ضبط های تصحیح جدید نسبت به تصحیح قدیم تر نیز بیان می شود.