عقلانیت انقلابی

عقلانیت در معرفت شناسی، مفهومی هنجاری است و وقتی باوری را معقول به حساب می آوریم، حاکی از این است که وظیفه ای معرفت شناختی را در پذیرفتن آن رعایت کرده ایم. هدف از نوشتار این مقاله، بهره گیری از کارکرد نظریه عقلانیت انقلابی و ترویج این گفتمان، ضمن تاکید بر ارزش ها و آرمان ها، از منظر آیت الله خامنه ای، با توجه به بازخوانی عقل سیاسی و انقلابی و مدل نظری عقلانیت ماکس وبر است. پژوهش حاضر به دنبال پاسخ به این سوال است که رابطه میان انقلابی گری با عقلانیت چگونه است و مهم ترین مبانی عقلانیت انقلابی کدامند؟ همچنین موانع عقلانیت را نیز مورد کاووش قرار خواهیم داد. از این رو پژوهش حاضر ضمن تمرکز بر این پرسش ها، می کوشد داده های لازم را از طریق مطالعه کتابخانه ای استخراج و به روش توصیفی- تحلیلی آن ها را مورد واکاوی و تجزیه وتحلیل قرار دهد. یافته های اولیه پژوهش حاکی از آن است که نگاه و جایگاه عقلانیت انقلابی در اندیشه آیت الله خامنه ای مبتنی بر گزاره هایی چون: سعادت و غایت جامعه سیاسی، سیاست دین محور، تطبیق آرمان و واقعیت، سیاست اصل محور و مبتنی بر مردم سالاری دینی است. مفهوم عقلانیت در اندیشه مقام معظم رهبری را می توان در چند مؤلفه خلاصه نمود. اول، داشتن رویکرد منطقی و محاسبه گر. دوم، نگاه انقلابی و به دور از محافظه کاری. سوم، توجه به واقعیات و وضعیت موجود.

مفهوم عقلانیت در اندیشه مقام معظم رهبری از پایه های اصلی جامعه اسلامی و در عرض ایمان، مجاهدت و عزّت قرار دارد. به عقیده معظم له عقلانیت از مهم ترین ابزارهای جهت دهنده و ارزش گذار فعالیت ها در نظام اسلامی به شمار می آید؛ لذا می توان در پرتو انقلابی گری اصیل، مفهوم عقلانیت را ذیل کلیدواژه "عقلانیت انقلابی" خلاصه کرد. در این امتداد، پژوهش حاضر به شناسایی و تبیین مختصات "عقلانیت انقلابی" از منظر مقام معظم رهبری (مدظله العالی) پرداخته است. این مطالعه از نظر هدف، اکتشافی و به دنبال ایجاد دانش و درک بهتر از پدیده مورد بررسی است. همچنین رویکرد کلی پژوهش، استقرایی و نحوه انجام آن، کیفی است که با تحلیل محتوای بیانات مقام معظم رهبری (مدظله العالی) صورت گرفته است. یافته ها نشان می دهند که اهتمام به اصول و باورهای اساسی به عنوان شرایط علی، استقلال و عدم وابستگی به عنوان طبقه محوری، اولویت بندی اهداف و برنامه ها به عنوان عامل مداخله گر، معنویت محوری به عنوان بستر، آینده نگری، دوراندیشی و امیدواری؛ واقع نگری، نگاه راهبردی؛ نوسازی و تحول در نظامات و سازوکارها؛ وحدت افزایی، جهت گیری و هدف گذاری انقلابی؛ جوان گرایی، همت بلند؛ اعتمادسازی؛ استکبار ستیزی و منفعل نشدن در مقابل دشمن؛ نظم؛ پیشرفت علم و فناوری؛ ساده زیستی و مبارزه با فساد و تبعیض و بى عدالتی به عنوان استراتژی های تعامل و کنش قابل توجه هستند و عقلانیت انقلابی به طور خاص با مردم محوری؛ ظلم ستیزی؛ قانون مداری؛ انتقادپذیری؛ روحیه و اخلاق انقلابی؛ ایستادگی و ثبات قدم؛ رسیدن به جامعه تراز انقلاب اسلامی مشخص می گردد.

مبحث عقلانیت و عقلانیت سیاسی یکی از مفاهیم پرقدمت در تاریخ حیات بشری است که در تمدن واجد نظام سیاسی، یکی از مفاهیم پایه به شمار می رود. یکی از مهمترین منابع تبیین این موضوع در جمهوری اسلامی ایران، رجوع به اندیشه های امام خمینی(ره) می باشد. در این مقاله سعی شده به این پرسش پرداخته شود که: پایه های اساسی مفهوم عقلانیت سیاسی در دستگاه محاسباتی امام خمینی(ره) چیست؟ مقاله پیش رو، ادعا دارد آنچه بیش از هر موضوعی در دیدگاه ایشان برجسته است، تلاقی عقلانیت سیاسی با انقلابی گری است که ذیل مفهومی به نام عقلانیت انقلابی، می توان آورد. در این مقاله با استفاده از تعابیر ایشان و استفاده از روش تحلیل مضمون، ابتدا کلیدواژه هایی در رابطه با عقلانیت انقلابی استخراج گردیده و سپس از مقایسه آن، مفاهیم متناظر و مضامین کلی بیان شده است. از مقایسه کلی دو مفهوم عقلانیت سیاسی و انقلابی گری، می توان چنین گفت که این دو در نگاه امام(ره)، دارای یک مخرج مشترک هستند که عبارتست از عنصر مصلحت عمومی و حقیقی مردم که این مصلحت فارغ از نیازهای کاذبی است که عموما از هیجانات زودگذر ناشی می شود. امام خمینی(ره) عقیده دارد مصالح عمومی و حقیقی مردم که گاهی به حفاظت از رویه ها و گاهی به تحول در آن نیازمند است، می بایست بر اساس دیدگاهی متعالی رخ دهد. چرا که از دیدگاه ایشان، صرفا دیدگاه متعالی است که می تواند مصالح حقیقی بشر را تشخیص دهد. امام(ره) اعتقاد دارد نتیجه این دیدگاه، کارآمدی است و آسیب اجتناب از آن، نابودی خواهد بود.