هنر فلزکاری

آثار هنرفلزکاری در دوره صفوی، به لحاظ زیبایی بصری، نقوش تزیینی و شیوه ساخت قابل توجه است. نظر به اینکه در هنر نگارگری دوره صفوی بیش از هر دوره دیگری به بازنمایی دقیق عناصر و اشیاء توجه می شود، با مطالعه نگاره ها می توان اطلاعات بسیاری درباره هنر فلزکاری در این دوره به دست آورد. از این رو پژوهش حاضر با هدف شناسایی اشیای فلزی در نگاره ها و طبقه بندی آن ها، شناسایی اصل این آثار و تطبیق آن ها با نگاره ها، به گونه شناسی و بررسی کاربرد این اشیا و نحوه بازنمایی این آثار در نگاره ها می پردازد و در صدد پاسخ به این سوالات است که: 1. چه نسبتی میان تصاویر اشیای فلزی در نگاره های عصر صفوی و نمونه های آثار فلزکاری به جای مانده از این عصر وجود دارد؟ 2. شیوه بازنمایی اشیای فلزی در نگاره ها چگونه است؟ و از این رهگذر مسئله کلان نسبت نگارگری با واقع گرایی پی گرفته می شود. در این پژوهش از روش توصیفی- تحلیلی با رویکرد مطالعه تطبیقی استفاده شده و گردآوری اطلاعات از طریق مطالعات کتابخانه ای با رجوع به وبسایت موزه ها و منابع اینترنتی انجام شده است. بدین منظور تعداد 23 نمونه به صورت هدفمند از میان تصاویر نسخه نگاره های متعلق به قرن های دهم و یازدهم انتخاب شد و اشیای فلزی موجود در آن ها شناسایی و طبقه بندی شدند. اشیای فلزی مورد نظر پژوهش که در نگاره ها به تصویر در آمده اند عبارت است از: صراحی، ابریق، قندیل، شمعدان، آوند یا دلو حمام و طبل باز شکاری. در نهایت پس از بررسی و تحلیل نمونه ها و مقایسه آن ها با آثار فلزی بازمانده دوره صفوی مشخص شد، شیوه بازنمایی اشیای فلزی در این نگاره ها بر اساس هنر فلزکاری در آن دوره به صورت واقع گرایانه است، به علاوه بسیاری از ویژگی های آثار فلزی نظیر فرم، جنس و تزیینات در نگاره های این دوره قابل مشاهده است.

دوره اشکانی و ساسانی از درخشان ترین دوره های تاریخ فرهنگ و تمدن ایران از نظر ترویج هنرهای گوناگون است. در این دو دوره به دلیل وسعت شاهنشاهی که بر گستره وسیعی از جهان قدیم فرمانروایی می کردند، شاهد تنوع فرهنگی و اقلیمی و هنرهای رایج هستیم. یکی از این هنرها که به اوج شکوفایی خود رسیده بود، هنر فلزکاری است. ظروف فلزی در دو دوره پادشاهی اشکانی (250 قبل از میلاد تا 224 میلادی) و ساسانی (224 تا651 م.) موضوع مورد مطالعه این پژوهش است. هدف از این پژوهش بررسی تطبیقی نقشمایه های ظروف فلزی اشکانی و ساسانی است و پرسشی که مطرح می شود این است که: «ظروف فلزی دوره اشکانی و ساسانی از چه لحاظی با یکدیگر قابل تطبیق هستند؟» و در طرح فرضیه چنین بیان می شود که: «ظروف فلزی دوره اشکانی و ساسانی از لحاظ طرح، نقش، جنس، نحوه پرداخت، مضامین و چگونگی اجرای نقوش با یکدیگر قابل تطبیق می باشند». این پژوهش با استفاده از روش توصیفی-تطبیقی-تاریخی به مقایسه آثار فلزی در دوره اشکانی و ساسانی پرداخته و جمع آوری اطلاعات و منابع به صورت اسنادی (کتابخانه ای) است و با ارائه تطبیقی نقشمایه های فلزکاری اشکانی و ساسانی و مطالعه بر روی ظروف فلزی (سه نمونه از هر دوره) از لحاظ طرح، نقش، جنس، نحوه پرداخت، مضامین و چگونگی اجرای نقوش با یکدیگر پرداخته شده است.

دوران صفوی نقطه عطفی در تاریخ ایران به شمار می رود و از آن می توان به عنوان شروع مرحله جدیدی در تاریخ ایران دوران اسلامی یاد کرد. در این زمان دو عنصر مهم و برجسته یعنی «مذهب تشیع» و «هویت ملی» در ایران تجلی یافت. تا پیش از صفوی و به جز در برهه ای کوتاه یعنی در دوره آل بویه و فراهم آمدن زمینه هایی در دوران ایلخانان، مذهب رسمی در ایران، مذهب تسنن بود و با روی کار آمدن حکومت صفوی مذهب و ایدئولوژی حاکم بر ایران تغییر کرد. در کنار این دگرگونی مذهبی، هویت از یاد رفته ایرانیان نیز پس از حدود نه قرن از سقوط ساسانیان تا روی کار آمدن صفویان، دیگر بار و با رنگ و بوی اسلامی زنده شد. در این زمان هنرمندان سنتی جامعه صفوی به خصوص هنرمندان فلزکار، نیز نشانه ها و نمادهای مذهب تشیع و هویت ملی و ایرانی (رواج شعر و ادبیات فارسی به عنوان نمودی از هویت ملی) را در آثار و دست ساخته های خود نمایان کردند. در این مقاله به بررسی و تحلیل محتوای آثار فلزی دوران صفوی با رویکرد مذهب تشیع و هویت ملی پرداخته می شود. خاطرنشان می شود که رواج اشعار و متون فارسی با خط ایرانی نستعلیق مصداق هویت ملی در نظر گرفته شده است. دوران صفوی نقطه عطفی در تاریخ ایران به شمار می رود و از آن می توان به عنوان شروع مرحله جدیدی در تاریخ ایران دوران اسلامی یاد کرد. در این زمان دو عنصر مهم و برجسته یعنی «مذهب تشیع» و «هویت ملی» در ایران تجلی یافت. تا پیش از صفوی و به جز در برهه ای کوتاه یعنی در دوره آل بویه و فراهم آمدن زمینه هایی در دوران ایلخانان، مذهب رسمی در ایران، مذهب تسنن بود و با روی کار آمدن حکومت صفوی مذهب و ایدئولوژی حاکم بر ایران تغییر کرد. در کنار این دگرگونی مذهبی، هویت از یاد رفته ایرانیان نیز پس از حدود نه قرن از سقوط ساسانیان تا روی کار آمدن صفویان، دیگر بار و با رنگ و بوی اسلامی زنده شد. در این زمان هنرمندان سنتی جامعه صفوی به خصوص هنرمندان فلزکار، نیز نشانه ها و نمادهای مذهب تشیع و هویت ملی و ایرانی (رواج شعر و ادبیات فارسی به عنوان نمودی از هویت ملی) را در آثار و دست ساخته های خود نمایان کردند. در این مقاله به بررسی و تحلیل محتوای آثار فلزی دوران صفوی با رویکرد مذهب تشیع و هویت ملی پرداخته می شود. خاطرنشان می شود که رواج اشعار و متون فارسی با خط ایرانی نستعلیق مصداق هویت ملی در نظر گرفته شده است.

بیان مسئله: در طول سده های مختلف در دوران اسلامی، به دلیل کاربرد و موارد استفاده فلزکاری به یکی از مهم ترین هنرها درمی آید. همچنین باتوجه به جایگاه والای حرم امام رضا به عنوان یکی از مراکز مهم مذهبی در ادوار مختلف تاریخی موردتوجه هنرمندان قرار گرفته است. یکی از آثار مربوط به دوره تیموری پنجره فولادی در موزه آستان قدس رضوی است. در این پژوهش بر روی یکی از این چندین پنجره فولادی از نظر بصری از جمله: تعادل، تناسب و تراکم و فشردگی تمرکز شده است و طرح های اسلیمی، ختایی و خط جهت شناخت ویژگی های این اثر مطالعه انجام گردیده است. هدف مقاله: تمرکز بر روی ویژگی های بصری به قصد شناخت بیشتر آرایه های گیاهی و هندسی در ساخت پنجره فولادی در دوران تیموری است. سؤال پژوهش: پنجره فولادی موردمطالعه دارای چه ویژگی های بصری است؟روش تحقیق: روش انجام این تحقیق توصیفی تحلیلی بوده و جمع آوری اطلاعات لازم بر پایه مطالعات کتابخانه ای و مشاهده اثر موردنظر بوده است. تحلیل محتوا در یک اثر، به توصیف عینی و کیفی پیام های حاصل از آن به صورت نظام دار بر اساس مشخصه های خاصی از مضمون می پردازد و هدف آن نتیجه گیری از محتوای یک متن در ارتباط با جنبه هایی از واقعیت اجتماعی است. این تحقیق حاصل تطبیق اطلاعات به دست آمده از مضمون کتیبه ها پنجره فولادی حاضر در موزه آستان قدس است. نتیجه گیری : یکی از آثار مربوط به دوره تیموری پنجره فولادی است که توسط شاهرخ فرزند تیمور به حرم امام رضا پیشکش شده است. در این مقاله به بررسی و معرفی ویژگی های زیبایی شناسی خط نگاره های این پنجره پرداخته شده و مورد تحلیل قرار گرفته است. مسائل متفاوتی از جمله تناسب، تعادل، آهنگ بصری، ترکیب بندی ها و فضای مثبت و منفی مورد بررسی قرار گرفته است. هنرمند در این کتیبه ها برای استواری و بیان ظرافت ها از عوامل بصری متعددی بهره جسته که در ادامه به بیان تفصیل آن پرداخته می شود. اصول زیبایی شناسی فلزکاری دوران تیموری توانسته بر وحدت و جاذبه بصری در این رشته هنری افزوده و به افزایش کیفیت هنری در این زمینه کمک کرده است. 

تنوع در طرح، اندازه و نقش آثار ملیلهای موجود در موزه ها و منابع مکتوب تاریخی، این پرسش را مطرحمیسازد که کدامیک از دوره های هنری و تاریخی بیشترین تأثیر را در تغییر فرم و نقش آثار ملیله داشتهاند و ملیلهسازی بهشکل امروزی آن، از چه دورهای رایج شدهاست. برای پاسخ به پرسشهایی ازاین دست نگارندگان، دو حوزه زمانی ملیلهسازی پیش از اسلام و بعد از اسلام را بهدلیل شاخصه های خاص فرهنگی، مذهبی و سیاسی آن دو دوره، برگزیدند. پس از آن با تأکید بر تکنیکهای اجرایی و تزئینی، فرم و نقش آثار موجود در این دو زمان را بطور جداگانه و در دو مقطع زمانی متفاوت (درزمانی) با روش تحلیلی- توصیفی بررسی و درنهایت، با یکدیگر مطابقتدادند. یافته های این بررسی پس از مطابقت، افزونبر مستندساختن مراحل شکلگیری نقوش از هزاره سوم قبل از میلاد تا پایان دوره قاجار و بیان تکنیک ساخت آثار ملیله، این واقعیت بود که مفتولهای تابیده و نتابیده بهکاررفته در زیورآلات و اشیای تزئینی ایران باستان، با پشت سرگذاشتن تحولات بنیادی بهعنوان هنری مستقل، بهنام ملیله وارد عرصه هنر- صنعت گشتهاند. پس از آن، این هنر مراحل شکوفایی و تکامل خویش را در دوره های صفوی، افشار و زند و قاجار سپریکرده است.

 هنر فلزکاری یکی از شاخه های مهم در هنرهای صناعی محسوب می شود که با توجه به پیشینه طولانی آن در ساخت و تولید در بازه های تاریخی مختلف، تغییرات متعدد و قابل توجهی داشته است. این تغییرات در دوره صفوی به صورت مشخص و تحت تأثیر عوامل مؤثر بر ساختار حکومت و اجتماع، قالب منسجم و متفاوتی به خود گرفت. آنچه در پژوهش پیش رو مورد تحلیل قرارگرفته، واکاوی تأثیر مؤلفه های تحول بر اشیای فلزی با تأکید بر کاسه ها و جام ها است. هدف از این تحقیق مشخص نمودن ارکان تغییر و تحول در ساختار فرم و کارکرد هنر فلزکاری در بستر دو رویکرد مهم دوره صفوی یعنی مذهبی و اجتماعی؛ همچنین راستی آزمایی محتوای معنادار و یکپارچه در هنر فلزکاری این دوره در کاسه ها و جام های فلزی است. سؤالات طرح شده بدین شرح است: 1. تأثیرات رویکردهای مذهبی و اجتماعی بر فلزکاری دوره صفویه چگونه تبیین می گردد؟ 2. شکل تحول در قالب فرم و عملکرد اشیای فلزی دوره صفویه حاوی چه مضامینی است؟ روش تحقیق توصیفی-تحلیلی بوده و شیوه انتخاب نمونه و تحلیل داده ها منتج از داده های کتابخانه ای و نمونه های موزه ای است. نتایج حاصل از تحقیق نشان داد تبیین تحول تحت تأثیر شاخص مذهبی در دوره صفوی به شکل مضامین شیعی در کتیبه ها و نقوش، آشکار می گردد. درعین حال، شاخص اجتماعی نشان داد مضامین ایران باستان در نزد اصناف و صنعتگران در فرم و معنا بروز نموده است؛ اما آنچه این نتایج را به سمت شکل متفاوتی در اشیای فلزی این دوره سوق می دهد، عملکرد معنایی مشابه در اشیایی است که به ظاهر در فرم و کارکرد متفاوت هستند. لایه های عمیق تر محتوای معنادار در مقاطع مختلف تاریخی به ویژه دوره صفوی قابل واکاوی است.