شمال افریقا

فرانسه کشوری با پیوندهای دیرینه با منطقه خاورمیانه است. مدت زمان زیادی این کشور تحت تأثیر سیاست عربی قرارداشت. نقش فرانسه در خاورمیانه را می توان با توجه به ملاحظات ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک این کشور مورد ارزیابی قرارداد. البته، فرانسه در خاورمیانه نیز مانند سایر نقاط جهان نقش های چندگانه ای بازی می کند که گاه در تعارض با یکدیگر قراردارند. با این حال، ایده «مجد و عظمت» فرانسه که میراث «گلیسم» در این کشور محسوب می شود، هنوز بر سیاست خارجی فرانسه تأثیرگذار است. فرانسه اینک با توجه به عدم تمایل امریکا به مداخله مستقیم در امور خاورمیانه احساس می کند که میدان برای آن کشور به منظور نقش آفرینی بیشتر باز شده است و تلاش دارد با توجه به موقعیت به دست آمده به ایده «مجد و عظمت» فرانسه تحقق بخشیده و ایفاگر نقش یک «قدرت بزرگ» در صحنه خاورمیانه باشد؛ هرچند که این کشور از ظرفیت ها و ابزارهای یک قدرت بزرگ برخوردار نیست. این مقاله در پی پاسخ به این پرسش است که فرانسه چه نقشی برای خود در خاورمیانه و شمال افریقا متصور است. فرضیه ای که نویسنده مطرح کرده عبارت است از این که فرانسه در پی ارتقای نقش خود از همکار مداخله گر به نقش یک قدرت بزرگ در زیرسیستم منطقه خاورمیانه با توجه به کم رنگ شدن حضور امریکا در این منطقه است؛ اما در عمل، این نقش با جایگاه واقعی آن همخوانی ندارد. این پژوهش جنبه توصیفی- تحلیلی داشته و گردآوری داده ها برای انجام آن به روش کتابخانه ای صورت گرفته است.

خیزش های بزرگ مردمی در بخش گسترده ای از جهان عرب، با نام بیداری اسلامی، که به تغییر حاکمیت در کشورهایی همچون تونس ، مصر و لیبی در شمال افریقا و یمن در جنوب غرب آسیا انجامید، برآیندی از مشکلات گوناگون سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی نهفته در درون این جوامع بود که پس از شعله ورشدن جرقه این نهضت های مردمی، به سرعت به بدنه حاکمیت سرایت کرد و در اندک زمانی به فروپاشی این حکومت های پادشاهی گونه منجر شد. در خصوص بروز این جنبش های عظیم مردمی در شمال افریقا دلایل متعددی ذکر شده، ولی کمتر به تمامی عوامل و دلایل شکل دهنده نهضت های یادشده پرداخته شده است. در این مقاله، با بهره گیری از روش تحلیل و توصیف، تلاش شده است عوامل اصلی کنشگر و  تاثیرگذار بر فرآیند تحولات موسوم به بیداری اسلامی (بهار عربی) بررسی گردد. در پایان نیز دورنمایی از آینده این خیزش های گسترده مردمی ترسیم شده است.

ابن خلدون که سیر فرهنگ و تمدن اسلامی از صدر اسلام تا عصر نخست وزیری خود در دولت حفصیان را در مقدمه دسته بندی و باجزئیات فرهنگ و تمدن اسلامی را در گستره شرقی و غربی جهان اسلام نقد کرده است . از وجوه اهمیت مقدمه توجه به جریان های سیاسی و اجتماعی و فرهنگی مذهبی جهان اسلام است که سیر آن ها رادنبا ل کرده است . جریان های سیاسی و مذهبی و کلامی غرب جهان اسلام( آندلس ، مغرب و افریقیه)و شما ل آفریقا که او خود از نزدیک ان هار ا مشاهده می کرد و در متن برخی از آن ها قرار داشت ، از جمله او نخست وزیر دولتی بود که با شعار مهدویت روی کار آمد از جمله مباحث مقدمه که در این پژوهش گزارش شده است ، ابن خلدون ومسئله مهدویت است . اهمیت پژوهش در این است که در منطقه ای مهدویت را نقد کرده است که سابقه چند ادعای مهدویت که منجر به تاسیس دولت شد دارد . دولت فاطمیان و دولت مرابطین و دولت موحدین و جانشین آن ها حفصیان از نمادهای مهدویت استفاده کردند و هنوز نمادهای مهدویت ( المهدی امامنا ) روی مسکوکات ان ها وجود دارد. قبر ابن تومرت بزرگترین مدعی سازمان یافته مهدویت که دولت تاسیس کرد در تینمل ،اطراف پایتخت او مراکش زیارتگاه است . سخن ابن خلدون در مورد مهدویت مرجعیت روایی دارد و شهرت روایی احادیث مهدویت در غرب اسلامی بویژه شمال آفریقا را نشان می دهد . مسئله پژوهش توجه به مواضع متناقض ابن خلدون است و فرضیه پژوهش اینکه علی رغم شهرت مهدویت و جایگاه اصیل ان در فرهنگ عمومی و خواص در غرب اسلامی بویژه شمال افریقا ، جریان دولتی بسیار گسترده ای دولتی به مقابله گسترده با ان برخاست و مواضع ابن خلدون با توجه به اثار گسترده این جریان قدرتمند و ثروتمند مخالف که ابن خلدون در اخرین دوره فعالیت سیاسی اداری عمر خود سمت نخست وزیر ممالیک را داشت ، قابل توجیه و بررسی است . موضع اصلی ابن خلدون این است که او پیش از ورود به بحث پیرامون احادیث مهدویت; عقیده به ظهور مردى از اهل بیت را عقیده کافه اهل اسلام در طول تاریخ دانسته است و می نویسد : «اعلم ان المشهور بین الکافه من اهل الاسلام على ممرّ الاعصار انه لابد فى آخر الزمان من ظهور رجل من اهل البیت یوید الدین و یظهر العدل ویتبعه المسلمون و سیتولى على الممالک الاسلامیه و یسمى بالمهدى و یکون خروج الدجال و مابعده من اشراط الساعه الثابته فى الصحیح...». به هر شکل ابن خلدون چه از مثبتین عقیده به مهدی و یا ازمنکرین ظهور مهدی باشد ، متن نوشته های او به شکل حداقل دلالت اشکار بر اصالت اعتقاد به مهدویت و جایگاه طبیعبی ان در فرهنگ وتمدن غرب اسلامی و شمال افریقا دارد که در لایه های ضخیم انکار و عنادو ابرهای ضخیم و تیره در شب دیجور قرار گرفته است . پژوهش حاضر تدوین وتحلیل جدید پژوهش های پیشین مولف بر اساس طیف گسترد ه ای از مآخذ و مصادر غرب اسلامی در مسئله مهدی و مهدویت از جمله مهدویت در غرب اسلامی و کتاب تاریخ تشیع ( 1383/ 1385 )است که در آن بیش از هزار سال سیر تاریخی جریان مهدویت در غرب اسلامی و شمال آفریقا به عنوان بزرگترین جریان سیاسی اجتماعی و فرهنگی شما ل آفریقا بررسی شده ، آمده است ، اندیشه مهدویت از مفاهیم مؤثر قرآنی، روایی، کلامی، سیاسی و از ارکان تاریخ اسلام است که در فرهنگ و تمدن اسلامی و بحران فراگیر و مستمر جهان اسلام، جایگاه ویژه ای داشته است. پژوهش نشان می دهد متن احادیث مهدوی معاضد و موید به دلایل و مدارک متعدد عقلی و نقلی و تاریخ و شهرت علمایی محدثین بزرگ در شرق و غرب جهان اسلام است و تلاش در زمینه مخدوش کردن اسناد آن ها بیهود ه و متناقض است . زیرا سایر علمای مغربی احادیث مربوط به مهدی را با اسناد متعدد که در سند آن ها هیچ فرد ضعیف وجود ندارد ، در مجوعه هایی برای نقض اشکار انتقادات رجالی ابن خلدون اورده اند و تلاش رجالی ابن خلدون ، از شیوه علمی ، دانش رجال بیرون است و به اغراض سیاسی بر می گردد.