اسلامی ندوشن

در مطالعه زندگی نویسندگان صاحب نام آذریزدی و اسلامی ندوشن با نوعی خوداتکایی علمی و فرهنگی آنها که مبتنی بر کتابخوانی در حوزه های مورد علاقه یشان بوده و تا حدودی از تأثیر معلم و مدرسه برکنار مانده است، روبرو می شویم. این مشی خودبنیان آموزشی که در پی حسرت و جبران آموزش نادیدگی رسمی توسط آذریزدی در کتابفروشی یزد آغاز می شود، در اثر تشویق و هم صحبتی او، در اسلامی ندوشن که محصل دبیرستانی است، مؤثّر می افتد و شوق کتابخوانی و خودمختاری علمی را در او نیز بر می انگیزد. هرچند نشانه هایی از این مشی خودآموز در زندگی بسیاری از نامداران عرصه علمی و فرهنگی قابل شناسایی است، امّا بازخوانی تجربه کتاب محورانه و استعدادپرور این دو نویسنده از حیث خاستگاه و روش و آثار آن برابر خاطرات مکتوبی که از آنها برجا مانده، حاکی از نقش ممتاز کتابخوانی و خلاقیت های شخصی دوران جوانی در توفیق این چهره های ممتاز عرصه فرهنگ و قلم است که می تواند در روش های آموزش رسمی مورد توجه قرار گیرد.

«روزها»، سرگذشت زندگی محمّدعلی اسلامی ندوشن است که در چهار جلد با نثری شیوا و ادبی نوشته شده است. نثر اسلامی ندوشن در «روزها»، همچون کلام او در وقت سخن گفتن طنین خاصّی دارد؛ در برخی جمله ها، تلفّظ برخی واژه ها و ترکیبات بسیار گوش نواز است و تعداد درنگ های بعد از «واحدهای آهنگین» قابل توجّه است. ساختار جمله و واژگان در «روزها» نمایانگر آن است که اسلامی ندوشن از شیوه هایی بهره برده است تا آهنگ کلامش برجسته و دلنشین شود. در این مقاله با روش تحلیل و توصیف نشان داده می شود که در «روزها»، از واژه هایی بهره برده شده است که ظرفیّت آفرینش موسیقی کلام را در حدّی فراتر از واج آرایی و در مواردی نزدیک به مرزهای نظم عروضی دارد. شگرد دیگری که اسلامی ندوشن برای رونق آهنگ کلام از آن بهره برده است توجّه به «درنگ»  و تغییر جای «تکیه» است؛ چنانکه خواننده آهنگ تازه ای از عبارات این کتاب می شنود. در این مقاله گزینش واژگان به عنوان عامل موسیقی ساز و «تکیه» و «درنگ» به عنوان دو عامل که در لحن و آهنگ کلام مؤثّر واقع شده اند بررسی شده است.

محمدعلی اسلامی ندوشن یکی از شخصیت های برجسته یزدی است که در طول زندگی خود بیشترین دغدغه را در مورد ایران داشته و برای بازشناسی این سرزمین تاریخی بسیار کوشیده است و همواره پیامش به همه ایرانیان این بوده که «ایران را از یاد نبریم!». او آثار نوشتاری متعددی از خود بر جای گذاشته است و کتاب ها و مقاله هایش مخاطبان بسیاری یافته است، به خصوص کتاب چهارجلدی خاطرات وی از سنین کودکی تا میان سالی با نام روزها، علاوه بر اینکه از نظر ادبی اثری برجسته و درخور تحلیل است، خواننده را با مقطعی مهم و پرچالش از تاریخ ایران، از 1308 تا 1357، آشنا و بینش های اجتماعی و سیاسی عمیقی را به او منتقل می کند. در این مقاله هدف آن است که ضمن معرفی اجمالی کتاب «روزها»ی اسلامی ندوشن، سیمای ایران و یزد در این کتاب را به تصویر کشیم. همچنین قصد داریم نگرش ها، روحیات و دیدگاه های اسلامی ندوشن، به عنوان شخصیتی که می توان او را نمونه «تیپ شخصیتی» یزدی نامید و چگونگی شکل گیری شخصیت وی در بستر یزد را ترسیم کنیم.

نوشتن در مورد استاد نوشتن، کار بسیار پرمخاطره ای است؛ بااین حال دکتر علی اکبر جعفری ندوشن که تعلق خاطری عمیق به دیده ور فرهنگ و ادبیات ایران، دکتر محمدعلی اسلامی ندوشن دارد، این راه پرمخاطره را با عشقی ستودنی طی کرده است. این عشق را خواننده در لابه لای تمامی فصول، پاراگراف ها، جملات و حتی حروف کتاب سخنگوی فرهنگ ایران می تواند ببیند. دکتر جعفری ندوشن که استاد حقوق دانشگاه یزد است، برخلاف نثر حقوقی که نثری ثقیل و پرتکلف است و خواندن یک متن حقوقی از عهده بخش عظیمی از جامعه ایرانی خارج است، متنی ساده و روان تهیه کرده است. ایشان هم ذات پنداری بسیاری در این اثر با محمدعلی اسلامی ندوشن از خود به نمایش می گذارد. او که علاوه بر هم ولایتی بودن، مانند دکتر اسلامی تحصیلات دانشگاهی حقوق دارد و علاقه ای وافر به ادبیات و فرهنگ ایران نشان می دهد؛ عنوان کتاب را در یک ایهام ادبی برگزیده است: «سخنگوی فرهنگ ایران» که در معنای اصلی اشاره دارد به اسلامی ندوشن که در چندین دهه مقاومتی نستوه در سخن گفتن از ایران و فرهنگش داشت، اما این عنوان معنای دیگری هم می تواند داشته باشد و آن هم سخنگویی «جعفری ندوشن» از «اسلامی ندوشن» است؛ درواقع این کتاب سعی دارد سخنگویِ سخنگوی فرهنگ ایران باشد. کتاب سخنگوی فرهنگ ایران؛ تأملی در آثار و آرای محمدعلی اسلامی ندوشن، تأملی در زندگی، آثار و آرای محمدعلی اسلامی ندوشن، نویسنده و اندیشمند برجسته ایرانی، است که در 182 صفحه با یک دیباچه، هفت بخش و سخن پایانی در بهار 1401، هم زمان با کوچ اسلامی ندوشن از عالم زمینی توسط انتشارات مروارید به زیور طبع آراسته شده است. در ادامه طی سه بخش به معرفی محتوای کتاب، نقاط قوت و ضعف اثر می پردازیم.