نگاره یوسف و زلیخا

در نگاره های کمال الدین بهزاد به عنوان نگارگر نابغه و نمونه همه اعصار، رازهای مختلفی نهفته است. موضوع های انسانی در این نگاره ها موضوعیت لباس را به عنوان رسانه ای تأثیرگذار و بیان گر نشان می دهد که از چشم نگارگر برای بیان اهداف خود دور نمانده است درک این مطلب که استاد بهزاد با استفاده از رنگ های گرم و سرد، متضاد و مکمل در ترکیب بندی نگاره هایش تا چه اندازه از لباس برای بیان اهدافش و قدرت نمایی تفکر خلاقش استفاده کرده است از اهمیت بسیار ویژه ای برخوردار است که ارزش های بررسی آثار وی از زوایای مختلف را نشان می دهد. روش کار در این مقاله توصیفی-تحلیلی و از منابع کتابخانه ای است. در این مقاله با بررسی اجمالی پوشاک دوران تیموری، تحلیلی بر نگاره یوسف و زلیخا استاد بهزاد صورت گرفت و نتیجه حاصله مبنی بر نقش مفاهیم رنگ و فرم در لباس های پیکرهای موجود در آثار بهزاد را دارد.

نگاره "گریز یوسف از زلیخا" اثر کمال الدین بهزاد ازجمله آثار برجسته دوره تیموری است که ویژگی ها و لایه های مختلف هنری و معنایی دارد؛ این نگاره ملهم ومحصولِ تبیینِ ذوقی یکی از قصه های قرآنی وبرخوردار از گفتمان اسلامی عرفانی است.برغم این که مطالعات بسیاری از مناظر معرفت شناختی، تاریخی، هنری و عرفانی پیرامون آن انجام گردیده بااین همه هنوز بسیاری از زاویه های آن واکاوی نشده است. یکی ازوجوه پنهان این اثر اهتمام خلاقانه نگارگر در انتقال یکی از بنیادی ترین ارکان عرفان اسلامی – یعنی صدق- است. صدق در ادبستان هنر و عرفان اسباب تعالی است. اهداف این تحقیق تدقیق در سامانه های معناشناختی و خلاقیت های منحصر به فرد بهزاد در نگاره مذکور ونمایاندن دغدغه های خاص اعتقادی و هنری اوست. مهمترین سؤا ل این تحقیق آن است که هنرمند عناصر معماری را چگونه در انتقالِ مضمون صدق فراخوانده و مشارکت داده است؟ به نظر می رسد که نگارگری برای وی ابزاری برای ابرازهای عرفانی هم بوده ودر این راستا از دلالت های معنایی عناصر معماری در ارتقاء وجوه محتوایی و فنی اثر بهره بسیاری برده است. روش تحقیق توصیفی تحلیلی و شیوه گردآوری داده ها اسنادی وکتابخانه ای است. یافته های این تحقیق نشان داده است که نگارگر با فرزانگی و فراستی خاص از عناصر معماری درانتقال مضمون صدق همچون افضل فضائل بهره برده و با اعطای دلالت های معنایی ویژه به اشیاء و امور متعارف در راستای حسن تأثیرگذاری پیام نگاره، گام های نوظهوری برداشته است.

سوره یوسف تنها سوره ای از قرآن کریم است که به طور کامل از ابتدا تا انتها مختص یک داستان است و در قرآن با عنوان (احسن القصص) از آن یاد شده است؛ مانند بسیاری از هنرها، نگارگران نیز در نگاره های خود از این داستان برای خلق آثار هنری استفاده کرده اند. هدف از انجام این پژوهش تطبیق محیط نگاره های یوسف و زلیخا با مفاهیم قرآنی و بررسی عناصر کالبد معماری و شخصیت های داستانی موجود در آیات 32-30 و 25-23 سوره یوسف است. سؤال های این تحقیق عبارت اند از: 1- ویژگی های کالبدی معماری و شخصیت های داستانی یوسف و زلیخا، چگونه در نگاره های قرون 10-9 انعکاس یافته اند؟ 2- تا چه حدی این نگاره ها با مفاهیم قرآنی مطرح شده در خصوص این داستان مطابقت دارد؟ روش این پژوهش توصیفی تحلیلی و شیوه جمع آوری اطلاعات، اسنادی کتابخانه ای است. جامعه آماری تحقیق مشتمل بر شش نگاره داستان اتاق هفت در و هفت نگاره مرتبط با داستان دست بریدن زنان مصر است. نتیجه این پژوهش در خصوص نگاره های اتاق هفت در، نشانگر این است که بین تمامی نگاره های بررسی شده، از بعد ویژگی های کالبدی، نگاره کمال الدین بهزاد، پایبندی بیشتری به مفاهیم قرآنی دارد. از منظر ویژگی های شخصیت های داستانی نیز بجز نگاره موجود در مثنوی جامی (قرن10ق/ 16 م) که با مفاهیم قرآنی تطابق چندانی ندارد، نمود این مفاهیم در سایر نگاره ها مشهود است. در خصوص نگاره های مربوط به دست بریدن زنان، محیط کالبدی نگاره های نگاره پنج گنج (قرن 10ق/ 16 م)، تصویر مجلس زلیخا (قرن 10ق/ 16 م)،  نگاره جامی (قرن 10 ق/ نیمه دوم 16م) و نگاره جامی (قرن 10ق/ 16 م) تطابق بیشتری با آیات قرآنی داشته، ولی، در بخش شخصیت های داستانی، میزان مطابقت با آیات قرآنی کمتر است. در مجموع، هر دو دسته نگاره بخش کالبدی نگاره ها از منظر توجه به مفاهیم قرآنی غنی تر از بخش شخصیت های داستانی هستند. همچنین می توان گفت هنرمندان فقط بر اساس مفاهیم قرآنی، داستان حضرت یوسف (ع) و زلیخا را به تصویر نکشیده اند و برداشت های شخصی و تفاسیر و ذوق هنری هنرمندان نیز در خلق آثار نقش مهمی داشته است.