فقه تمدن ساز

عقل در روایات و آیات اسلامی مخلوق خداوند معرفی شده و حجت درون انسان است. عقل وسیله رسیدن انسان به عبودیت و مهم ترین بخش وجود آدمی در جهان خلقت است. عقل در فقه اسلامی، هرچند به عنوان منبع حکم شرعی معرفی می شود، اما هیچ گزارش دقیقی از جایگاه آن در فقه اسلامی در دست نیست. در عرصه تمدن سازی نوین اسلامی، عقل نقشی بس مهم تر از فقه فردی پیدا می کند و در این مرحله، بی توجهی به این ابزار اساسی فهم شریعت و عدم توجه به منزلت آن در هندسه تمدن سازی اسلامی، یا آدمی را به ورطه اخباری گری سوق می دهد و یا از سوی دیگر حجیت دستگاه فقاهت تمدن ساز، تمام نخواهد بود. این نوشتار در پی آن است که اجمالاً جایگاه عقل فقهی را در عرصه تمدن سازی نوین اسلامی روشن نماید. به نظر می رسد برای ورود فقه به عرصه تمدن سازی نوین اسلامی، باید عقل، علاوه بر شئونی که در فقه رایج دارد، حداقل به پنج شکل دیگر ایفای نقش کند: تحلیل اجتماعی احکام، درک مصالح تحسینی، مجال عدم تعبّد در شئون حکومت، درک نظام وار شریعت و کشف نقطه ثقل تصرف.

فقه تمدن ساز اسلامی، رویکردی کلان به همه ابواب فقه است که مجموعه احکام اسلامی را در بُعد تمدنی در برمی گیرد. فقه تمدن ساز اسلامی، از فقه حکومتی و فقه نظام سازی جدا نیست بلکه اگر بتوان برای فقه حکومتی نامی دیگر برگزید، قطعا فقه تمدنی و فقه نظام سازی مناسب ترین خواهد بود. فقه تمدنی، مبتنی بر یک سری مبانی است که از جمله آن می توان به فطرت توحیدی، عقلانیت و خردورزی، جامعیت دین اسلام، نظام ولایت، امت واحد، تدیّن و قانون الهی اشاره کرد. این مبانی به خوبی در کلام رهبر فرزانه انقلاب اسلامی ظهور و بروز یافته است. این مقاله، بر این هدف است که نقش فقه تمدن ساز اسلامی در ایجاد وحدت امت بر اساس منظومه فکری مقام معظم رهبری و با بهره گیری از روش توصیفی- تحلیلی بررسی نماید. یافته این مقاله این است که فقه تمدن ساز اسلامی، در منظومه فکری دیدگاه مقام معظم رهبری، فقهی تمدنی و دارای شمولیت و جامعیت بوده، ظرفیت تشکیل تمدن نوین اسلامی را دارا است.

اگر بخواهیم، در افق تمدن نوین اسلامی، الزامات معماری ناجای آینده را کشف کنیم،  باید به الگوی فقه تمدن ساز رجوع کرده و باتوجه به نگرش سیستمی به دین، زیرساخت های نظم و امنیت را کشف کنیم.  البته،  این امر مشروط بر آن است که نظم و امنیت مد نظر دین را به خوبی شناخته تا هدف گذاری و مقصد بتواند ما را در کشف راه کمک کند.  به نظر می رسد با رویکرد یادشده «عدالت»،  «جهاد» و «امربه معروف و نهی از منکر» زیرساخت نظم و امنیت محسوب می شوند و باید راهبردهای هریک از این زیرساخت ها را در اجرای نظم و امنیت به کار گرفت.  در این پژوهش روشن می شود اجرای یک راهبرد پنج لایه ای با لایه های «تربیت محوری»،  «مردم پایه  بودن»،  « مدیر راهبردی» به عنوان مجری،  « بازدارندگی» و    « تهدید متناسب»،  که « تربیت محوری » نقطه مرکزی و جریان سیستماتیک آن خواهد بود،  می تواند نظم و امنیت دینی را به منصه ظهور برساند.