سده های میانه اسلامی

جنون یکی از مسائل مهمِ کم تر بررسی شده در حوزه تاریخ اجتماعی و پزشکی جوامع مسلمان در سده های میانه اسلامی است. جنون، تا دو سه دهه پیش ازاین، بیش تر به عنوان یک بیماری روانی موردتوجه پژوهش گران تاریخ پزشکی قرار داشت. اما با معرفی رویکردهای جدید اجتماعی به پدیده های پزشکی به تدریج شاهد شکل گیری جریانی پژوهشی هستیم که مسائل و موضوعات پزشکی را ورای مرزهای شناخته شده دانش پزشکی و در فضایی بینارشته ای موردبررسی قرار می دهد و آثاری را در این زمینه تولید کرده است. یکی از معدود آثاری که در همین چهارچوب به شکلی گسترده تاریخ جنون را در جوامع اسلامی بررسی و تحلیل کرده کتاب تاریخ جنون در جامعه اسلامی دوره میانه نوشته مایکل دبلیو. دالس است. او در این کتاب به شکلی تفصیلی و از سه منظرِ پزشکی، اجتماعی تاریخی، و حقوقی/ شرعی و با اتکا بر طیف متنوعی از منابع موضوع جنون را دست مایه پژوهشی درخشان قرار داده است. بااین حال، این اثر به دلایل مختلف ازجمله رویکرد جزئی نگر نویسنده، داده های فراوان درباره جنون، و گرفتارشدن در دام نوعی ره یافت شرق شناسانه اروپامحور، که همه چیز را به اروپا احاله می دهد، دچار اشکالاتی محتوایی، به ویژه تعمیم های ناروا، شده است.

تاریخ ایران و اسلام همواره با مدعیان دروغین و تفکرات بدعت آمیز دینی مذهبی روبه رو بوده است. بخش قابل توجهی از مدعیان دروغین نبوت (متنبیان)، امامت و مهدویت (متمهدیان) در سده های میانه تاریخ ایران به ویژه سده های پنجم تا نهم هجری ظاهر شدند که خود رمزگشایی از آن را برای متخصصان امری ضروری می سازد. در همین راستا این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش بنیادین که دلایل و زمینه های ظهور مدعیان مذهبی در سده های پنجم تا نهم هجری تاریخ ایران کدام است؟ به روش توصیفی تحلیلی دریافته است که عوامل متعدد و متنوعی در شکل گیری، تقویت و تداوم این گونه رخدادها نقش داشته است. پیشینه تاریخی و بینش سیاسی مذهبی روز، اعتقادات و باورهای مذهبی، تأثیر تفکرات ملل و نحل مختلف، نارضایتی های عمومی منتج از شکاف بین دولت و ملت و نیز اعمال سیاست ظلم و ستم نسبت به قاطبه جامعه از سوی حکومت های این دوره از تاریخ ایران، فقدان و یا تضعیف مشروعیت حکومت های ذاتاً بیگانه این مقطع و درنهایت تأمین منافع مادی و معنوی اشخاص و یا جریان های حامی و مبلغ آنان در ظهور مدعیان دروغین مذهبی نقش داشته است. پژوهش در یک رویکرد کلان، الگو و رهیافتی جهت فهم این گونه تحولات در تاریخ ایران و اسلام ارائه داده است.