کلیسای ارمنی

با اینکه مسیحیت در 301 م در ارمنستان رسمیت یافته بود اما رواج کامل آن و نفوذ کلیسای ارمنی بر توده مردم تا ابداع خط ارمنی ممکن نگردید، در این دروه کلیسا دست به گریبان مشکلات بسیاری بود که عدم تطابق زبان کلیسا با زبان مردمان و تربیت شدن اعضایش تحت نظارت کلیساهای آشوری و بیزانس با زبانهای آنان از جمله آن مشکلات به حساب می آمدند. از آنجا که زبان و خط مرتبط با حوزه فرهنگ در هر نظام اجتماعی است، پس نبود آن نقصی به حساب می آید که نظام خواهی نخواهی برای حفظ کارکرد مفید خود باید آن را از میان بردارد. این که نقش فرهنگ در یک نظام اجتماعی چیست و چطور یک نظام اجتماعی مکانیسمی خود اصلاح گر دارد و این فرهنگ چطور گاهی اوقات اقتصاد و سیاست را از خود متاثر می سازد، در این پژوهش با بردن اطلاعات خام خود به قالب نظریه ساختاری- کارکردی و مکمل آن نظم سیبرنتیک هر دو از تالکوت پارسونز، سعی کرده ایم به تصویر بکشیم. آن چه به دست آمد این بود که میان ابداع خط ارمنی و به دست دادن یک "سنت پایدار" ارتباط مستقیم وجود دارد، امری که در سرگردانی آموزشی کلیسا (چه در مورد عموم مومنان و چه در مورد کادرها) ممکن نیست. اصلاح این کژکارکرد در کلیسا، مجموعه را به یک قدرت تبلیغاتی تبدیل می کند که حداقل سود آن در تضمین حفظ مومنانش است.

در محل برخی از کلیساهایاولیهارمنی، وجود معابد قدیمی و غیر مسیحی محتمل دانسته می شود. چنین فرضیه ای در مورد مجموعه رهبانی تادئوس قدیس نیز مطرح شده است. در پژوهش حاضر با مرور و دسته بندی تمام آرا موجود در مورد این فرضیه به تحلیل شواهد آورده شده پرداخته شد، تا میزان محتمل بودن آن بررسی گردد. جهت دستیابی به نتیجه صحیح بنای مورد بحث را از نظر پلان، ویژگی های حجمی و جزئیات در متن معماری کلیسای ارمنی مورد بررسی موشکافانه قرار گرفته است. این بررسی تطبیقی با مقایسه تصویری این کلیسا با بناهای مشابه و همدوره  همراه می شود. در نهایتتمام ویژگی های معماری این کلیسا از جمله شواهد فرضیه،ردیابی شده و متعلق به فرهنگ معماری مسیحی ارمنی و مشابه نمونه های هم دوره خود دانسته می شود، بنا بر این هر گونه ارتباط این بنا با معبد غیر مسیحیغیر محتمل دانسته می شود.

اغلب متخصصان تاریخ معماری، بر این باورند که معماری کلیسا امری است "غربی"، که سرآغاز و روند تکاملی واحدی دارد. این نگاه، حاصل شناخت نادرست تاریخ معماری کلیسا، بر بستر شرقی یا بی توجهی به آن است. مقاله حاضر در نظر دارد در یک بررسی زمینه گرایانه، سرآغاز معماری کلیسای غربی، که عمدتا ریشه در فرهنگ یونانی–رومی دارد و کلیسای ارمنی، که ریشه در فرهنگ معماری محلی از دوران پیشااورارتویی تا دوران متاخر پیشامسیحی دارد، را مورد مطالعه تطبیقی و تحلیلی قرار دهد. طبق یافته های پژوهش، علی رغم وجود هر دو نوع ساختار خطی و مرکزی در ابتدای دوران شکل گیری معماری کلیسا در ارمنستان و غرب، باید تصریح کرد که ساختار خطی در شکل آشنای باسیلیکای مسیحی در غرب و ساختار مرکزی، که به زعم برخی ذاتا "شرقی" است، در معماری ارمنی، غالب است. کلیساهای خطی و مرکزی در دو فرهنگ، دارای سرمنشا و ویژگی های متفاوت هستند. ساختارهای مرکب مرکزگرا در معماری پیش از رنسانس در کلیسای غربی، محدود به تجربیات تمدن بیزانس و وارثان معماری آن هستند. بررسی این ساختارهای ترکیبی، از جمله باسیلیک گنبددار، کلیسای پنج گنبدی وکلیسای صلیبی گنبدمرکزی، نشان دهنده تقدم این ساختارها در معماری کلیسای ارمنی و وام دار بودن معماری بیزانس و اروپا به معماری ارمنی است.