اسباب النزول

اسباب النزول یا شناخت مناسبت و علت نزول آیات قرآن، مجموعه اطلاعاتی است که ما را در فهم مکان، زمان و حوادثی که منجر به نزول آیه، یا مجموعه آیاتی متحد الموضوع و یا تشریع حکمی گشته، یاری می رساند به گونه ای که چه بسا عدم درک آنها منجر به انحراف گردد. مشهورترین اثری که با موضوع اسباب النزول نگاشته شده، کتاب «اسباب النزول» نوشته واحدی نیشابوری است. با توجه به اینکه واحدی از قرآن پژوهان اهل سنت است، به نظر می رسد که تعصّب مذهبی  , وی مانع از آن شده که منصفانه و همچون یک محقق راستین، سبب نزول برخی از آیات را بیان، و حق آنها را ادا نماید لذا در این پژوهش سعی شده با روش توصیفی – تحلیلی و رویکرد انتقادی، آراء و نظرات واحدی در ذیل  آیات مربوط به امامت حضرت علی ذکر و براساس تفاسیر شیعی، مورد نقد و بررسی قرار گیرد.

حازت أسباب النزول علی مکانه خاصه فی التفاسیر الروائیه، حیث یمکن تناول رؤی المفسرین فیها من زوایا مختلفه، و یدل حجم الإعتماد علی تلک الروایات ودرجه الرکون إلیها علی وجهات نظرالمفسر فی هذا الشأن. ویعد (تفسیر الصافی) للفیض الکاشانی من جمله التفاسیر الروائیه التی تتمتع بخصوصیات فریده: منها بیان مورد النزول فی شخص واحد أو أشخاص، و بیان شأن الأئمه () والفرائض والأحکام، ومناخ نزول الآیات، وغیر ذلک من الخصوصیات التی تنم عن الدور المهم الذی تلعبه تلک الروایات فی التفسیر. کما أن کیفیه تعامله مع الروایات المتعارضه ترتکز – حینما یتصدی للتوفیق بینها – علی الأسس التی یتبناها فی الفقه الحدیثی، فهو لم یتبع المنهج المتداول لدى الأصولیین فی التمسک بقاعده التعادل والترجیح حین تعارض الأخبار سعیاً وراء الظفر بالأخبار الموثقه وإسقاط ما عداها عن الإعتبار بل اتبع منهجاً خاصاً فی الروایات التفسیریه یتلخص فی البحث عن مخرج من أجل إزاله التعارض بینها، وانطلاقاً من ذلک فقد حمل بعض الروایات على التنزیل وبعضها الآخر على التأویل کما مضى فی العمل بالجری والتطبیق ونظائرها لنیل ذلک الهدف . وقد کتب هذا البحث بهدف بیان معالم هذا المنهج فی أصناف مختلفه من روایات أسباب النزول فی تفسیر الفیض الکاشانی.

فهم مضامین آیات قرآن به عنوان مهم ترین منبع معرفتی مسلمانان، نیازمند استفاده از ابزار معتبر و موثق است؛ از آغاز تاکنون، اسباب نزول به عنوان یکی از این ابزار، مطرح است و طریق معرفت، شناخت و دستیابی به اسباب نزول، از مباحث جدّی و مهم این حوزه است که صاحب نظران ضمن کتب مربوط بدان پرداخته اند. ابتدا چنین می نماید که دستیابی به اسباب نزول، همان گونه که اغلب پژوهشگران قرآنی بر آن رفته اند، جز از طریق مشاهده، نقل و روایت امکان پذیر نبوده و رأی و اجتهاد در آن نقشی ندارد و همین نگاه باعث محدود شدن اسباب نزول در تعدادی روایت و حتی کم اثر یا بی اثر دانستن آن در فهم آیات قرآن شده است؛ لکن بررسی کتابخانه ای، توصیفی و تحلیلی مدوّنات و تألیفات اختصاصی سبب نزول یا متضمن آن، نظیر تفاسیر و به ویژه تفسیر جامع البیان (به عنوان ام التفاسیر و جامع تلاش های تفسیری مسلمانان در دو قرن و نیم نخست) نشان می دهد گرچه نگاه غالب و مشهور، معرفت و شناخت اسباب نزول آیات را منحصر در مشاهده و نقل می داند و در نگاه اول قراینی در خصوص این رویکرد نزد ابن جریر طبری به دست می آید، با دقت بیشتر و عمیق تر، چنین حاصل می شود که علاوه بر مشاهده و نقل، اجتهاد و رأی نیز در شکل گیری و دستیابی به اسباب نزول مؤثر است.

دانش اسباب النزول به مثابه یکی از ابزارهای فهم مضامین قرآن، تأثیر مهمی در سیر تطور نگارش کتب تفسیری داشته است. یکی از موضوعات مهمی که در بازخوانی انتقادی رویکردهای معاصر به اسباب النزول ضروری به نظر می رسد، ترسیم چگونگی اهتمام مفسران در میراث فرهنگی دانش تفسیراست. تفسیر «روض الجنان و روح الجنان» ابوالفتوح رازی یکی از کتب تفسیری شیعی قرن ششم با رویکرد کلامی- اجتهادی است. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی به نقش روایات سبب نزول و میزان تأثیر فضای فرهنگی آن دوره در فهم آیات قرآن کریم  پرداخته است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که عنایت و اهتمام ویژه ی ابوالفتوح رازی به روایات سبب نزول به گونه ای است که در نظر او این گونه روایات پیوند وثیقی با فرهنگ عصر نزول دارد؛ به گونه ای که برای فهم بهتر آیات قرآن کریم  به روایات بسیاری اعتماد کرده و از آن در ارزیابی محتوایی یا متنی مدد گرفته است، این تا جایی است که برخی روایات سبب نزول را نیز در فهم آیات ناکارآمد دانسته و معیارهایی را برای نقد روایات اتخاذ کرده است که نوشتار حاضر بیان کارکردها و معیارهای نقادانه ابوالفتوح رازی و میزان کمی هر یک از این کاربست ها را تشریح می کند.