مدل ارتباطی یاکوبسن

از میان گونه های متنوع برنامه سازی (تلویزیونی)،مستند اجتماعی به علت مؤثر بودن درعرصه ی آموزش، ترویج فرهنگ و پرداخت به موضوعات مبتلا به مخاطبان،رمزگانی است که می توان بهوسیله ی آن ارجاعی به پیام های معروف و منکر داشت و در مخاطب انگیزشی مناسب و متناسب ایجاد کرد. از آنجا که مستند اجتماعی از وجود شخصیت، به ویژه شخصیت های واقعی بهره می جوید، زمانی که مستندساز از مقوله شخصیت استفاده می کند، می بایست به گونه ای شخصیت خود را انتخاب و روایت نماید که ارجاعی به پیام های معروف و منکر داشته باشد و در مخاطب انگیزشی نسبت به انجام معروف و انجام ندادن منکر ایجاد نماید؛ بنابراین در پژوهش حاضر از طریق مصاحبه نیمه ساختار یافته با خبرگان، گردآوری داده ها و با روش تحلیل مضمون و گویه سازی، تحلیل آنها انجام شده که به مهم ترین مؤلفه های مؤثر در انتخاب و روایت شخصیت مستندهای اجتماعی به منظور اجرای صحیح فرآیند امر به معروف و نهی از منکر در رسانه،مانند انتخاب یک فرد معمولی با ویژگی های نظیر زندگی متحول شده، مسئله ای قابل درک، توانایی در معرفی خود و در آخر صورت و بیان جذاب،انتخاب الگوی والامقام یا فرد موفقِ نزدیک به فرهنگ مخاطب و کم حاشیه برای پاسخ به مسئله فیلم و...نائل گشته ایم.

 یکی از روش های مؤثر در جلب توجه مخاطبان، خطاب قرار دادن مستقیم یا غیرمستقیم آن ها است که در قرآن کریم نیز از این شگرد برای تأثیر در مخاطب استفاده شده است. پژوهش حاضر به بررسی روشی می پردازد که قرآن عامه مردم را با واژه های «ناس»، «بنی آدم» و «انسان» مخاطب قرار می دهد و می کوشد با بهره گیری از روش توصیفی–تحلیلی، سازوکار این تخاطب را بر اساس نظریه ارتباطی[1] یاکوبسن[2] مشخص کند. پس از بررسی قرآن، بیست و یک آیه با خطاب «الناس»، پنج آیه با خطاب «بنی آدم» و دو آیه با خطاب «الانسان» یافت شد و تلاش برای دستیابی به پاسخ این پرسش ها آغاز شد که: کدام یک از عوامل ارتباطی یاکوبسن در این آیات پررنگ تر است؟ شیوه بیانی قرآن در انتقال معنی به مخاطبان عام خود چگونه است و این شیوه چه رابطه ای با ساختار جملات دارد؟ نتایج نشان می دهند که در هشتاد ودو درصد از این خطاب ها، جهت گیری پیام به سوی شنونده است که بیانگر نقش ترغیبی آیات است. برای ندا به مخاطبان عام در هفتاد و هشت درصد آیات از شیوه بیان مستقیم استفاده شده است و بسامد شیوه بیان مستقیم دوبرابر شیوه بیان غیرمستقیم است. در بیان مستقیم بیشتر جمله ها با ساختار انشایی بیان می شوند و در بیان غیرمستقیم، جملات معمولاً ساختار خبری دارند.