شاهنامه مصور

شاهنامه فردوسی محفوظ در کتابخانه ملی فرانسه به شماره 490 متعلق به عصر صفویه است. با توجه به امضا و کاتب آن در تاریخ ذی قعده 1012 ه.ق (30 آوریل 1604 میلادی) به دست محمد جان الکرمانی کتابت آن به پایان رسیده است. این نسخه دارای 55 نگاره بدون امضا و رقم است. هدف از این پژوهش شناسایی و معرفی حامی، کارگاه و نگارگران آن است. به این منظور از طریق بررسی ویژگی های این نسخه همچون تذهیب، شیوه اجرایی نگاره ها و مقایسه تطبیقی و تاریخی آن با نسخ مشابه، هنرمندان، حامی و کارگاهی که این نسخه در آن تهیه شده است را شناسایی و معرفی می نماید. سوال اصلی این تحقیق حاضر آن است که کارگاه، سفارش دهنده و نگارگران شاهنامه کتابخانه ملی فرانسه به شماره 490 چه کسانی هستند. روش این تحقیق بر پایه مقایسه تطبیقی، تاریخی و بررسی شیوه های اجرایی نگاره ها می باشد. برای این منظور از منابع مکتوب و اسناد تاریخی و کتابخانه ای استفاده می شود. ویژگی های بصری نگاره های شاهنامه کتابخانه ملی فرانسه به شماره 490، خصوصیات مکتب قزوین و اصفهان را نشان می دهند. با توجه به جایگاه حبیب الله ساوه ای در آن مقطع تاریخی و تاثیر شیوه اجرایی او در نگارهای این شاهنامه بی تردید می توان برخی از نگاره های آن را به وی منتسب نمود، سایر نگاره های این نسخه به شیوه محمد هروی اجرا شده است.

شاهنامه بیش از هر اثر ادبی در ایران مصور شده و نسخه های مصور ارزشمندی از آن تا به امروز شناخته شده است. با اینحال برخی از آنها تا کنون ناشناخته مانده اند. نسخه ای که در اینجا معرفی می شود، پیش از انقلاب در اختیار دفتر مخصوص فرح پهلوی قرار داشته و در روز عید سال 1355، به مناسبت پنجاهمین سال شاهنشاهی پهلوی توسط فرح به شاه ایران اهدا شده است. این نسخه که تا سال ها پس از انقلاب دسترسی به آن مقدور نبوده، تاکنون از نظر محققان پنهان مانده و از آن در نوشته های محققان هنر ایران خبری داده نشده است. از تجدید جلد، مرمت و کیفیت نقاشی ها می توان پی برد که پیش از دوران پهلوی در کتابخانه قاجارها جای داشته است و اینک مامن آن کتابخانه کاخ نیاوران تهران است. این مقاله نسخه حاضر را که به سفارش حسین خان شاملو حاکم هرات در سال 1008 قمری صورت اتمام یافته، معرفی و  آن را به اسم "شاهنامه شاملو" نامگذاری می کند. تحقیق حاضر  به روش تحلیل آثار با بر رسی خود نسخه و با استفاده از منابع کتابخانه ای انجام شده است. شاهنامه شاملو در مجموع 44 نگاره بدون امضا دارد و به خط نستعلیق جانی ابن محمد قاسم محمد مومن مشهور به "اصح کرمانی" است.

نسخه های خطی از جمله آثار بسیار ارزشمندی هستند. مطالعه آنها کمک شایانی در کشف زوایای پنهان فرهنگ و هنر دارد. در این میان، موزه به عنوان یکی از مهم ترین مکان هایی است که در حفظ آثار نفیس همچون نسخه های خطی و سایر آثار تاریخی که از گذر ایام به یادگار مانده اند، نقش بسزایی دارد؛ آثاری همچون نسخ خطی و مصور که در حوزه نگارگری ایرانی، جایگاه ویژه ای از نظر مطالعه هویت و هنر ایرانی-اسلامی دارد. در این مقاله که بخش عمده آن براساس پژوهش کتابخانه ای و اسنادی صورت گرفته است، ساختار تصویری ۱۰ نگاره از دو نسخه خطی بررسی می شود. از نگاره های دو شاهنامه فردوسی، از نسخ خطی ارزشمند ادبی و هنری محفوظ در کاخ موزه سعدآباد بررسی می شود. هدف از بررسی نگاره های این دو شاهنامه مصور، در واقع بررسی و شناساندن این دو نسخه کمیاب و ناشناخته است و از طرف دیگر معرفی گنجینه هایی از هنر فاخر ایران زمین که تاکنون شرایط معرفی آنها نبوده و این مقاله مجالی برای آشنایی مختصری با آنهاست. دو نسخه شاهنامه مورد نظر یکی مربوط به اواخر دوره تیموری و اوایل صفوی و دیگری مربوط به دوره قاجار بوده که به وضوح دارای ویژگی هایی هستند که از نظر جلوه های ویژه بصری کاملاً قابل مطالعه هستند. بررسی ساختار ظاهری و ویژگی های منحصر به فرد این دو شاهکار هنری، که نتیجه نهایی آن آشنایی بیشتر با عناصر تشکیل دهنده نگاره ها، نوع رنگ و رنگ آمیزی، ترکیب بندی و... به کاررفته در هر دو اثر برای مطالعات بیشتر در آینده است، حائز اهمیت است. علی رغم موضوع های مشابه در هر دو شاهنامه، هریک دارای ویژگی های منحصربه فردی است که نشان از هویت مستقل هریک در جایگاه خود دارند.