تزیینات گچبری

شهر تاریخی دره شهر در جنوب غرب استان ایلام واقع شده است که تاریخ ساخت آن به قرن دوم هجری برمی گردد. از مهم ترین یافته های باستان شناسی این شهر تزیینات گچبری آن است که به لحاظ زیبایی بصری، ترکیب بندی نقوش و کاربرد نقوش گیاهی و هندسی از نمونه های کم نظیر این هنر در صدر اسلام به حساب می آیند. این گچبری ها پلی ارتباطی در انتقال دستاوردهای هنری دوران ساسانی به دوران اسلامی به شمار می روند. هدف این مقاله شناخت و بررسی نقوش این گچبری ها و مقایسه تطبیقی آنها با نمونه های مسجدجامع نایین برای پاسخ گویی به این سؤالات است: نکات مشترک گچبری های این دو بنا کدام است؟ تأثیر گذاری و تأثیر پذیری نقوش گچبری های دره شهر و مسجدجامع نایین از هم چگونه بوده است؟ تقدم و تأخر ساخت این گچبری های نسبت به هم چگونه است؟ نتایج نشان می دهد اشتراکات زیادی بین گچبری های این دو در زمینه نقوش گیاهی و هندسی، ترکیب بندی نقوش و انواع گره ها وجود دارد. استفاده از پلاک های گچی با نقش مایه های گیاهی متأثر از هنر ساسانی در دره شهر و بهره گیری از کتیبه های گچی در مسجدجامع نائین نشان دهنده اینست که گچبری های دره شهر به لحاظ تاریخ ساخت قدیمی تر از نمونه های نایین هستند. سازندگان این گچبری ها با ریختن عناصر هنر ساسانی در قالب سنن اسلامی شیوه ای نو برای تزیینات گچبری بوجود آورده اند. روش تحقیق مقایسه توصیفی–تطبیقی است که بر پایه مطالعات کتابخانه ای انجام گرفته است. 

محراب مسجدجامع کاشان ازجمله محراب های گچبری شاخص برجای مانده از دوران اسلامی است که در سیر تطور مسجدجامع کاشان و همچنین سیر هنر محراب های گچبری دوران اسلامی به ویژه در ایران از اهمیت بالایی برخوردار است. با وجود اهمیت تاریخی این محراب، تاکنون مطالعه جامعی روی آن انجام نشده است که شاید دلیل اصلی آن تخریب گسترده اش در دهه های اخیر  باشد. در این پژوهش، نگارنده بر آن است تا باتوجه به مستندات موجود، در گام نخست توصیف دقیقی از تمام جزئیات  آن ارائه کنند و سپس آن را براساس ویژگی های تزیینی و ساختاری تحلیل و در میان محراب های گچبری دوران اسلامی، مورد ارزیابی قرار دهد. هرچند هدف این نوشتار ارائه تاریخ گذاری محراب مسجدجامع نیست، به بخشی از پیچیدگی های این مسئله پرداخته شده است. برای نیل به این اهداف، از روش توصیفی تحلیلی در بررسی این محراب استفاده شده است. ضرورت و اهمیت این پژوهش از آن جهت است که باوجود مطالعات انجام شده، همچنان توصیف و تحلیلی دقیق و جامع از محراب مسجدجامع کاشان انجام نشده است. بر این اساس در این پژوهش تلاش شده ضمن توصیف و تحلیل این محراب، مقایسه آن با دیگر محراب های گچبری ایران انجام شود. باتوجه به مطالعه انجام شده، می توان بیان کرد که محراب مسجدجامع کاشان از جهات گوناگون، ازجمله محراب های گچبری مهم دوران اسلامی است و درباره دوره زمانی آن، تنها می توان آن را در زمره محراب های مهم سده های ششم تا هشتم هجری به شمار آورد.

از جمله یافته های بسیار مهم در فعالیت های میدانی شهر تاریخی سیمره، مسجد آن و تزیینات گچبری این بنا است. براساس تاریخگذاری ارائه شده این مسجد متعلق به اواخر دوران اموی و اوایل دوران عباسی و به لحاظ آرایه های تزیین بسیار مشابه نمونه های مسجد نه گنبد بلخ و سامرا است. اهداف اصلی پژوهش، شناسایی و معرفی بهتر تزیینات گچبری مسجد سیمره، معرفی پیشینه برخی تزیینات گچبری مسجدنه گنبدبلخ در آن و نیز تأثیر هنر ایران بر تزیینات گچبری سامرا است. ضمن معرفی تزیینات گچبری مسجد سیمره، سؤالات اصلی پژوهش عبارتند از؛1: چه میزان همانندی میان نقوش تزیینی مسجد سیمره و مسجدنه گنبدبلخ وجود دارد؟2: حضور نقش مایه های تزیینی گچبری های سیمره در تزیینات گچبری سامرا(سبکA,B) چگونه قابل تببین است؟ نتایج پژوهش نشان می دهد، مساجد سیمره و نه گنبد بلخ به لحاظ برخی آرایه های تزیینی و ترکیب بندی بسیار مشابه و می توان پیشنه نقوش تزیینی مسجد نه گنبد بلخ را در مسجد سیمره جستجو کرد. از سویی دیگر در تأیید محتوای متون تاریخی مبنی بر بکارگیری هنرمندان ایرانی در ساخت بنای سامرا، مسجد سیمره نمونه ای آشکار از تأثیر هنر گچبری ایران بر هنر گچبری سامرا از دوره عباسی است. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی و تطبیقی و براساس مطالعات میدانی و کتابخانه ای به سرانجام رسیده است.