مهرهای ساسانی

نقوش مُهرهای ساسانی، در قالب نقوش جانوری، گیاهی، انسانی و ... ارائه شده اند و حاکی از تأثیر نقوش از نمادهای اساطیری و باورهای مذهبی می باشند که بخش عمده ای از این نگاره ها به نماد فرّه ایزدی و ایزدان دین مزدیسنا و بخشی نیز از سایر فرهنگ ها و تمدن ها اقتباس گشته است. هدف از ارائه این مقاله، توضیح و تفسیری برای نقوش مُهرهای ساسانی و همچنین علت استفاده و کارکرد این مُهرهاست. سوال اصلی تحقیق این است که : مضامین و مفاهیم نقوش بکار رفته در مُهر ها چه بوده و چه ارتباطی با باورهای دینی و اساطیر دوره ساسانی داشته است؟. نگارنده برای پاسخ به این پرسش، در ابتدا توضیحی در مورد کارکرد مُهرها و فیزیک مُهرهای ساسانی خواهد داشت و سپس به شرحی در مورد نماد و اسطوره می-پردازد و در نهایت با ارائه تعدادی از نقوش مُهرهای ساسانی به تفسیر نقوش این مُهرها خواهد پرداخت. نتیجه حاصل از این پژوهش این است که: اعتقادات مذهبی و اسطوره ای فرد، بیشترین تأثیر را در انتخاب نقش مُهر داشته است؛ و در مورد کارکرد این مُهرها باید گفت که علاوه بر استفاده به عنوان سند مالکیت، نقش طلسمی نیز داشته اند و این نکته در انتخاب نقش مُهرها بسیار حائز اهمیت می باشد. واژگان کلیدی: مُهرهای ساسانی، نقوش نمادین، اسطوره،

در این مقاله سعی بر این است تا با بررسی تعدادی از مهرهای منقوش دوران ساسانی از مجموعه ی محسن فروغی که منقش به تصویر اسب هستند و همچنین توصیفاتی که در نظم و نثر ادبیات فارسی پس از اسلام از این حیوان برجای مانده است، شباهت ها و تفاوت های دو بازه ی زمانی پیش و پس از اسلام که نخستین خاموش و دومین آن گویاست را در مورد این حیوان نشان داده و به این پرسش پاسخ داد که تا چه حد توصیفات منقوش از این حیوان در اساطیر دوران پیش از اسلام با توصیفات منقول ادبیات پس از اسلام همخوانی داشته و یا تغییر دیدگاه یافته اند. هرچند گاهی تعدادی از این مهرهای منقوش نیز دارای نوشتار نیز بوده و همین امر نیز شاهدی روشن تر از مفهوم نقش حک شده بر روی مهر در به کارگیری حیوان موردنظر می باشد. مهرهای این مجموعه بازه های مختلفی از عصر ساسانی را که از اواسط تا اواخر این دوران است را شامل می شود که شاید مهرهای دوران پایانی عصر ساسانی قرابت بیشتری با متون ادبی دوران اسلامی داشته باشد.

پژوهش حاضر به مطالعه نقش زن، بر مُهرهای دوره ساسانی می پردازد. مُهر، از اقلامی است که استفاده از آن در امور مختلف، با نقوش متنوع انسانی (غالباً مرد)، گیاهی، حیوانی، نوشتاری و ترکیبی از دیرباز تاکنون در نقاط گوناگون ایران متداول بوده است. با وجود آنکه در مهرها استفاده از نقش زن روشی متداول نبوده، نمونه های نسبتاً محدود اما متفاوتی از مهرهای تزیین شده با نقش زن، از ایران باستان و به ویژه عصر ساسانی یافت شده است. این پژوهش در پی یافتن دلایل چرایی استفاده از نقش نمادین زن در برخی از مُهرها بوده است؟ و به دنبال پاسخگویی به این سؤالات است که آیا می توان حضور زن بر مهر را دلیلی بر جایگاه ویژه آن در جامعه و حکومت عصر ساسانی دانست؟ آیا این زن، نماد آناهیتا  (ایزد بانوی آب) است؟ از این رو پژوهش حاضر، به صورت مطالعه موردی و به روش توصیفی-تحلیلی انجام یافته و اطلاعات ارائه شده، ترکیبی از تحقیقات کتابخانه ای و جست وجو در مقالات موجود در پایگاه های اطلاعات اینترنتی معتبر است. یافته های پژوهش نشان می دهد که وجود نقش زن بر مهرهای عصر ساسانی، نشان از جایگاه والا و شایسته مقام بانوان در این عصر دارد. نقش زن، نه تنها در قالب ملکه و زنان درباری و شخصیتی محوری در کنار مرد و شخصِ شاه، بلکه در مواردی به صورت تنها و نمادی از آناهیتا-نماد عشق و باروری ظاهر می شود. در مواردی دیگر همراه با کودک، یا در نقش همسر و در مراسم ازدواج مشاهده می شود. در تمامی موارد، ظرافت اجرا و دقت در بازنمایی چهره، جنسیت و استفاده از تزیینات و نوشته شدن نام زن-ملکه بر بعضی از مهرها، از مشخصات بارز این نقوش است.  

شاهنامه شناسان آرام  آرام در تصحیح شاهنامه می کوشند و در این کار از زبان ها و اسناد پیش از اسلام نیز  گاهی یاری می خواهند. طبیعی است که در شاهنامه مخصوصاً بتوان انعکاسی از احوال دوران ساسانیان و الفاظ و اصطلاحات رایج در حکومت آنان را یافت. در این مقاله کوشش شده است تا با بررسی چند نامه از شاهان ساسانی یا خطاب به ایشان، که در آنها چند لقب و عنوان به شکل قالبی تکرار شده، و همچنین مقابله نسخه های شاهنامه، یک لقب ساسانی، که به نظر نویسندگان از نظر مصحّحان شاهنامه پنهان مانده، پیدا شود و اصل آن در اسناد ساسانی معلوم گردد. این لقب «بی رام شهر» است که در نسخه ها و چاپ های شاهنامه به چند شکل نقل شده و در بهترین چاپ های شاهنامه، مخصوصاً در چاپ خالقی و همکاران او، به شکل «پدرام شهر» درآمده است. در پایان بحث، با ذکر دلایل روشن، در اثبات این نکته نیز کوشش شده که «مهست»، که در همان نامه ها، باز به همان شکلی قالبی، در کنار «بی رام شهر» تکرار شده، چیزی نیست جز تصحیف «مزدیسن»، ولی این تصحیف از فردوسی یا کاتبان شاهنامه نیست و مدت ها پیش از او در نقلِ اسنادِ ساسانی به خط عربی  و فارسی عارض شده بوده و به همان صورت به شاهنامه ابومنصوری و شاهنامه فردوسی وارد شده است.