پروتستانتیسم اسلامی

دکتر علی شریعتی، از نظریه پردازان معروف روشنفکری دینی دهه40، کوشید تا با واکاوی مجادلات آن عصر و در جهت پاسخگویی به یک نیاز مبرم زمانه، نظریه ای مهم را در باب "دموکراسی متعهد " ارائه دهد. این نظریه در یک فرآیند غیریت سازانه و در تقابل با دموکراسی صوری یا لیبرالیستی غرب بوده است. شریعتی برای باز تعریف دموکراسی متعهد یا هدایت شده خود به مفاهیم اسلامی صدر اسلام اعم از بیعت و شورا مراجعه می کند و به دفاع از نظریه دینی " امت و امامت "می پردازد. وی اسلام گرایی سیاسی را به دور از صبغه سنت سلفی گرایانه، بلکه همراستا با متدها و نیازهای دنیای مدرن به بهترین نحو واکاوی می نماید و ایشان بر اساس سازواره  برآمده از کلیت "اسلام مدرن شیعی" مفهوم دموکراسی متعهد را به اذهان نسل جوانان دیندار هم عصر خویش منتقل نموده، موفق می شود در خلق  بنیان های ایدئولوژیک انقلاب 57 نقش اساسی ایفا کند. در این جستار، مفصل بندی دال های شناور حول دال مرکزی دموکراسی متعهد در چهارچوب تحلیل گفتمانی لاکلا و موفه به آزمون گذاشته می شود.

در این مقاله سعی نویسنده بر آن بوده، که به مقایسه دو تن از روشنفکران و شخصیت های تاریخی تاثیر گذار در سرنوشت کشور ایران ،که هر دو از روشنفکران نسل دوم ایران هستند و نقطه مشترک آنها یافتن راه علاج برای رفع عقب ماندگی کشور ایران و نوسازی آن است و هر کدام با توجه به خاستگاه فکری و تجربه های زندگی خود به علتی از عوامل عقب ماندگی ایران تاکید بیشتری کرده اند این دو بیشتر بر مفاهیمی مانند \"قانون\"، \"آزادی\"، \"اتحاد اسلام\" و محدودیت اختیارات به عنوان مشکلات و موانع نوسازی در ایران تاکید نموده و راه حل را در رفع موانع دانسته اند، تفکیک قوا، گسترش آموزش، اصلاح دربار از پیشنهاد های این نسل از روشنفکران است. این دو به دلیل اقامت در اروپا بیشتر از اندیشه نوسازی اروپا تاثیر پذیرفته اند. به لحاظ روش تحقیق این پژوهش توصیفی –تحلیلی بوده و بر اساس اسناد و مداراک کتابخانه ای تدوین یافته و هدف آن توصیف و مقایسه و ارزیابی دیدگاههای سید جمال الدین اسد آبادی و میرزا ملکم خان درباره ی ترقی غرب و انحطاط مسلمین است.

از ابتدای قرن 19 میلادی، تاریخ معاصر ایران عرصه کشاکش مداوم سنّت و مدرنیته بوده است. در این برهه از تاریخ کشور سنّت در سه نهاد بازار، روحانیت و پادشاهی مطلقه، تمرکز یافته بود. در چهارچوب تقابل سنّت و مدرنیته، روشن فکری به عنوان نهادی برآمده از مدرنیته به رویارویی سه نهاد برآمده از سنّت برخاست. اما در این میان تعامل و تقابل روشن فکری و روحانیت سرانجامی دیگر یافت و به تولد روشنفکری دینی انجامید و بر سرنوشت دو نهاد دیگر یعنی بازار و سلطنت تأثیرات شگرفی بر جای نهاد. رابطه توأم با تعامل و تقابل بین روشن فکران و روحانیون تا حدود زیادی در اندیشه های دکتر علی شریعتی به عنوان یکی از پیشگامان روشنفکری دینی در ایران معاصر انعکاس یافته است. ازاین روی، در مقاله حاضر برآنیم تا با به کارگیری نظریه پروتستانتیسم اسلامی و روش توصیفی - تحلیلی، ابعاد مختلف رویکرد علی شریعتی به نهاد روحانیت را بررسی کنیم و از این طریق راهی برای بازاندیشی روابط نهاد روشن فکری و نهاد روحانیت در ایران معاصر بگشاییم. یافته های مقاله نشان می دهد رویکرد محوری علی شریعتی اصلاح گری دینی بوده و در این چهارچوب تقابلش با نهاد سنّتی روحانیت راهبردی و تعاملش با آن تاکتیکی بوده است.