روایات توحیدی

از جمله مباحث چالش برانگیز در حوزه خداشناسی مسئله رؤیت الهی است. از یک سو عادت و انس انسان به باور به وجود هر چیز در پی رؤیت آن، درخواست پیوسته رؤیت الهی را سبب شده است و از سوی دیگر، متون دینی بر استحاله این امر تاکید می کنند. شیوع روایات ناسره مبنی بر رؤیت خداوند توسط پیامبر (ص) در شب معراج یا رؤیت الهی توسط مؤمنان در روز قیامت، میان منابع روایی اهل سنت، زمینه باور به رؤیت را در میان مسلمانان تا عصر امام رضا (ع) گسترش داد و باعث طرح پرسش هایی در این زمینه از آن حضرت شد. امام به عنوان سنگربان حقیقی دین با کمک براهین قرآنی و عقلی به نقد این شبهه پرداخت. نگارنده در این مقاله ضمن بررسی دیدگاه امامیه، معتزله و اشاعره درباره رؤیت خداوند، اهم روایات توحیدی از امام رضا (ع) به ویژه گفت و گوی ابوقرّه با آن حضرت در نقد این شبهه را بررسی کرده است.

تعالیم اهل بیت علیهم السّلام در بحث توحید، مجموعه ای منسجم، با اوصافی خاصّ است. در این نظام، هر یک از اجزاء، ارتباط وثیقی با یکدیگر دارند و ویژگی هایی مانند هماهنگی معنایی و عدم تعارض، وحدت موضوعی، تشابه ساختار بیانی، تکرار مفاهیم هم مضمون و تلازم موضوعات مطروحه،به مثابه ارکان تشکیل دهنده نظام تعالیم اهل بیت علیهم السلام در مبحث توحید به شمار می روند. همچنین در بحث تلازم موضوعات مطروحه، میان موضوعاتی مانند قابل توهّم نبودن خداوند، نفی مشابهت خداوند با مخلوقات،نفی جسم انگاری خداوند،تباین ذاتی خداوند و مخلوقات،ازلی بودن خداوند،مرکّب نبودن ذات باری تعالی و محدود نبودن خداوند، تلازم و ارتباط تامّ وجود دارد.در پرتو این طرز تلقّی از ارکان تشکیل دهنده نظام تعالیم اهل بیت(ع)در مبحث توحید و ارتباطات شبکه ای موجود میان موضوعات طرح شده در حوزه مباحث توحیدی، می توان به انسجام و هماهنگی کامل عناصر نظام تعالیم اهل بیت علیهم السلام در بحث توحید و فهم دسته ای از متشابهات اعتقادی وقوف یافت؛ ضمن آنکه آگاهی از اصل وجود چنین نظام یکپارچه ای در روایات پرشمار اهل بیت (ع) و اعتقاد به همبستگی درون شبکه ای آنها با یکدیگر،خود معیار و ملاکی روشنگر برای ارزیابی آراء و نظرات گوناگون در این زمینه به شمار می رود.

از میان مباحث کلامی بعد از مسأله جانشینی و خلافت، بحث از توحید و مباحث آن میان مسلمانان از نمود بیشتری برخوردار است. به طوری که در قرن اول هجری اهتمام ائمه شیعه به این مسأله قابل توجه است. امام علی(ع) به دلیل فراهم بودنِ شرایط سیاسی و اجتماعی در دوران خودش و نیز همراهی فوق العاده ایشان در کنار پیامبر(ص) نسبت به سایر امامان در قرن اول دارای روایات توحیدی بیشتری می باشد که به لحاظ محتوا می توان گفت ایشان بنای اعتقادی شیعه را بنیان کرده است. با توجه به بررسی های انجام شده می توان گفت که سیر بیان روایات توحیدی در قرن اول با پرداختن به موضوعاتی همچون تفسیر آیات توحیدی و تبیین مباحثی مانند اثبات الصانع، نفی الرؤ یه و الجسم و الصور ه ، قضا و قدر، علم و قدرت الاهی همراه بوده است.

صدرالمتالهین بنیان گذار مکتب فلسفی حکمت متعالیه، نظریه وجود رابط معلول را در تحلیل مسئله ی ربط میان وجود واجب بالذات و وجود امکانی ابداع کرده است ایشان در تقریر این نظریه ابتدا به مبنای وحدت تشکیکی یا تشکیک خاصی تکیه می کند اما در نهایت، نظریه مزبور را بر پایه ی وحدت شخصی وجود یا تشکیک خاص الخاصی تقریر می کند به نحوی که تفسیر رابطه ی علّی بر پایه تشکیک مزبور، نظریه تشأّن را در پی خواهد داشت یعنی وجود امکانی، هویتی شأنی نسبت به وجود علت خواهد داشت نه هویتی منفکّ از آن. این پژوهش، به روش توصیفی ، به تحلیل صدرایی روایات معطوف به توحید ذاتی با تاکید بر آثار آیت الله جوادی آملی می پردازد سپس پیامدها و نتائج تقریر نهایی صدرالمتالهین از نظریه وجود رابط معلول و لوازم آن، در تفسیر احادیث توحید ذاتی مورد بررسی قرار می گیرد. توحید ذاتی در روایات، مشعِرِ آن است که چون وجود امکانی، مظهرِ ظهورِ وجود خداوند است، هیچ موطنی نیست که از وجود او خالی باشد. خداوند، ظاهر در جمیع اشیاء می باشد چراکه از ظهور اطلاقی او، وجود امکانی تذوت وجودی پیدا می کند البته در مقام صرافت ذات، منزه از تمام اوصاف امکانی است.