کتب مطالعات اجتماعی

هدف از پژوهش حاضر تبیین رویکرد پژوهش محوری در آموزش جهت استخراج مؤلفه های آن و تحلیل محتوای کتب مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی (سوم تا ششم) در سال تحصیلی 96-1395 بود که به روش کیفی و کمی در دو فاز انجام شد. ابتدا در فاز اول به بررسی مبانی نظری مشتمل بر مرور ادبیات پژوهش، دیدگاه های اندیشمندان این حوزه و پیشینه تجربی پژوهش و در فاز دوم به تحلیل کتب مطالعات اجتماعی پرداخته شده است. در فاز اول ابزار گردآوری داده ها کاربرگ های تحلیل محتوا برای استخراج مؤلفه های مبانی نظری و در فاز دوم تحلیل محتوای (پدیده در متن) کمی برای تحلیل کتب مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی بر اساس مؤلفه های استخراجی فاز اول است. نتایج پژوهش در فاز اول نشان داد مؤلفه های استخراجی شامل تفکر انتقادی، حل مسئله، مسئولیت پذیری، مشارکت و تشریک مساعی، تفکر خلاق، فراشناخت، خود تنظیمی، پرسشگری، سعه ی صدر، انعطاف پذیری، استدلال، کنجکاوی، مهارت های ارتباطی، تعاون و همکاری است و در فاز دوم، در کتاب مطالعات اجتماعی پایه سوم درمجموع 36 مورد، پایه چهارم 37 مورد، پایه پنجم 27 مورد و پایه ششم 54 مورد مؤلفه های پژوهش محوری را دارند؛ بنابراین می توان نتیجه گرفت که کتب مذکور بر اساس رویکرد پژوهش آن طور که بایدوشاید به این امر نپرداخته اند و پیشنهاد می گردد تجدیدنظر اساسی در تدوین محتوای کتاب های مذکور صورت گیرد تا زمینه پرورش تفکر پژوهشی و استفاده از رویکرد نوین پژوهش محوری در آموزش پرورش دوره ابتدایی فراهم گردد.

حفظ و بازتولید هویت ملی از مهم ترین نقش های آموزش و پرورش رسمی به شمار می آید. پژوهش حاضر با هدف تحلیل این نقش، به بررسی مفهوم هویت ملی در کتب مطالعات اجتماعیِ دوره ابتدایی می پردازد. در این راستا، کتب جدیدالتألیف مطالعات اجتماعی دوره تحول بنیادین نیز مورد ارزیابی قرار می گیرند. روش تحقیق، تحلیل محتوای کمی و کیفی است و واحد تحلیل، مضمون می باشد. ابعاد هویت ملی در این پژوهش عبارتند از: نماد، ارزش، میراث فرهنگی، مشاهیر و شخصیت ها، وقایع و رخداد های ملی. جامعه آماری شامل دو کتاب مطالعات اجتماعی پایه سوم و ششم ابتدایی و بخش تعلیمات مدنی از کتاب مطالعات اجتماعی پایه چهارم و پنجم در سال تحصیلی 93-1392 است. نتایج تحلیل کمی نشان می دهد که 1171 مورد به مفهوم هویت ملی اشاره شده است. از این مقدار 81/50% (595 مورد) به کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم تعلق دارد. در بین ابعاد هویت ملی، بعد ارزش های ملی با 94/45% (538 مورد) از بیشترین و بعد نماد ملی با 17/7% (84 مورد) از کمترین میزان فراوانی برخوردارند. تأکید بر بعد ارزش ها به ویژه ارزش های اخلاقی و مذهبی، بی توجهی به شخصیت های معاصر در برخی ابعاد، گستردگی محدود زمانی و... برخی نتایج تحلیل کیفی می باشند.

پرورش روحیه مسئولیت پذیری از اهداف مهم اجتماعی و فرهنگی آموزش و پرورش می باشد. با توجه به تاکید اسناد بالا دستی مبنی بر تربیت شهروند مطلوب، هدف پژوهش حاضر تحلیل محتوای کتب مطالعات اجتماعی بر اساس شاخص های مسئولیت پذیری و ابعاد مختلف آن بود. یافته ها نشان می دهد توجه به آموزش مسئولیت پذیری در این کتب که 491 صفحه می باشند 148مورد بوده است؛ از این148 مورد، کتاب پایه هفتم74مورد(50 درصد)، پایه هشتم 33 مورد(22 درصد) و پایه نهم 41 مورد (27 ) به این مفهوم اشاره کرده اند. بیشترین توجه به شاخص های همکاری و تعاون در امور اجتماعی و حفظ و نگهداری از محیط زیست بوده است و تقریبا شاخص های اثر گذار برای زیست فردی و اجتماعی مانند صداقت و درستکاری، هم پذیری و گفت و گوی مؤثر اجتماعی، پرهیز از اسراف، عزت نفس و احترام به قانون، امانت داری، احترام به ارزش ها و هنجارهای جامعه و... در این کتب نادیده گرفته شده یا خیلی کم به آنها اشاره شده است. به عبارتی می توان گفت که این کتب بیشتر بعد شناختی را مد نظر قرار داده اند و محتوای این کتابها با اهداف اجتماعی نظام آموزش و پرورش و حوزه یادگیری مطالعات اجتماعی همسو نیست.

هدف پژوهش حاضر بررسی نمود حیات طیبه در هر یک از ساحت های شش گانه محتوای آموزشی دوره ابتدایی بود. این پژوهش از نوع تحلیل محتوا بوده و از مراحل سه گانه آنتروپی شانون استفاده کرده است. جامعه آماری پژوهش شامل محتوای برنامه درسی مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی آموزش و پرورش ایران در سال تحصیلی 1402-1403 بود که مجموعه این محتواها چهار جلد کتاب درسی را شامل می شد که به صورت سرشماری، همه آن ها به عنوان نمونه آماری انتخاب شدند. ابزار پژوهش چک لیستی بود که براساس نظر 13 متخصص در هر یک از ساحت های شش گانه تعلیم و تربیت طراحی شد، و پایایی آن با روش هولستی (89/0) و روایی آن با استفاده از نظر صاحب نظران و درگیری طولانی مدت با پژوهش، احراز شد. نتایج نشان داد که از میان 1069 مورد یافت شده در ارتباط با حیات طیبه، ساحت سیاسی و اجتماعی با 378 مورد (35%) بیشترین فراوانی، و ساحت هنری و زیبایی شناختی با 60 مورد (06%) دارای کمترین فراوانی در میان زیرمولفه های حیات طیبه است. نتایج تحلیل آنتروپی شانون نیز مؤید این واقعیت بود که توازن و تناسبی میان زیرمؤلفه های حیات طیبه در هر یک از ساحت های شش گانه وجود ندارد. همچنین تعداد فراوانی مولفه های حیات طیبه در کتب تعلیمات اجتماعی تقریباً یکسان است، ولی میزان ضریب اهمیت آنان با هم برابر نیست. موضوع حیات طیبه در زندگی دنیوی و اخروی در فرهنگ اسلامی از چنان اهمیتی برخوردار است که باید همه شئون زندگی براساس آن تنظیم شود. بنابراین، محتوای کتب درسی ابتدایی در این حیطه باید مورد بازبینی و اصلاح جدی قرار بگیرد. اما این تعداد به صورت یکسان و یکدست در میان ساحت های شش گانه تعلیم و تربیت تقسیم نشده اند.

هدف پژوهش حاضر، تحلیل محتوای کتب مطالعات اجتماعی ابتدایی از منظر مولفه های تاب آوری بود. میدان پژوهش، شامل کتب مطالعات اجتماعی پایه های چهارم تا ششم ابتدایی در سال تحصیلی1401_1402 بود. روش پژوهش، توصیفی از نوع تحلیل محتوا کمی و واحد تحلیل، مضمون و بند در نظر گرفته شد. برای این کار، ابتدا از مطالعه متون مرتبط در حوزه ی تاب آوری و مشورت با 4 نفر از اساتید گروه جامعه شناسی و روان شناسی، 5 زیرمولفه شامل: همدلی و حمایت از سوی دیگران، امیدواری، مهارت حل مسئله، نگاه واقع بینانه و کنترل احساس، استخراج شد. سپس کمیت این مؤلفه ها به همان ترتیب در کتاب مذکور به صورت جداگانه احصاء شد. یافته ها نشان داد که در کتاب مطالعات اجتماعی چهارم،3 بند به مؤلفه ی همدلی و حمایت از سوی دیگران و 3 بند به مؤلفه ی مهارت حل مسئله، پرداخته است. در کتاب مطالعات پنجم،9 بند به مؤلفه ی همدلی و حمایت از سوی دیگران و 2 بند به مؤلفه ی کنترل احساس پرداخته است .در کتاب مطالعات اجتماعی ششم، ۴بند به مؤلفه ی همدلی و حمایت از سوی دیگران و همدلی. 1 بند به مؤلفه ی امیدواری و 21 بند به مهارت حل مسئله پرداخته است. در مجموع در کتاب پایه چهارم، 6 بند، در پایه پنجم، 11بند و در پایه ششم، 22بند به مفهوم تاب آوری پرداخته است. در نتیجه، می توان گفت در کتب مطالعات اجتماعی پایه های چهارم و پنجم و ششم ابتدایی، به صورت پراکنده، ناقص و بدون کاربست عملی، به مضمون تاب آوری و زیر مولفه های آن پرداخته شده. لذا جا دارد این مبحث عمیق تر طرح شوند.