کاخ عالی قاپو

سفال دوره صفوی به دلیل حمایت حاکمان، تعاملات فرهنگی فرامنطقه ای و پیشینه غنی سفالگری ایران، تکامل زیادی یافت. این سفالینه ها در تنگ بری های معماری صفوی نیز نمود یافته اند. پرسش های مقاله این است که پرشمارترین فرم های سفال صفوی در تنگ بری ها و دلایل به کارگیری آن ها کدام است؟ اهداف این پژوهش، گونه شناسیِ پرکاربردترین فرم های تنگ بری در کاخ های هشت بهشت و عالی قاپو در اصفهان، بررسی تطبیقی فرم سفال صفوی و تنگ بری ها و تحلیل علل به کارگیری فرم سفالینه ها در تنگ بری هاست. داده ها به روش های میدانی و اسنادی گردآوری و با شیوه توصیفی تطبیقی پردازش و تحلیل شده اند. بر این اساس، پس از دسته بندی و گونه شناسی فرم های سفال دوره صفوی، به توصیف این گونه های سفالی و تبیین ویژگی های شاخص در فرم آن ها پرداخته شده ، سپس هریک از فرم های تنگ بری در دو بنای مورد مطالعه، با فرم های سفال دوره صفوی مطابقت داده شده است. بر این اساس، گونه شناسی آرایه های تنگ بری صورت گرفته و پرکاربردترین فرم های سفال در این آرایه ها شناسایی شده است. پس از آن، به تحلیل عوامل مؤثر بر کاربرد و فرم آرایه های تنگ بری پرداخته شده و عوامل زیباشناسی، فنی و هنری، گرایش های اخلاقی، سلایق شخصی و ارتباط این فرم ها با ادب فارسی بررسی شده است. از نتایج این پژوهش، معرفی سفالینه های مورد علاقه شاهان صفوی، یعنی صراحی ها ، قمقمه ها و ابریق ها و پرکاربردترین فرم های تنگ بری یعنی کوزه ها یا خمره هاست. منظومه های صفوی نیز پرکاربردترین سفالینه ها را معرفی می کنند. احتمالاً برخی تنگ بری ها نیز از نمونه های فلزی و شیشه ای تأثیر پذیرفته اند. سطوح عمودی دیوار های عالی قاپو و تقسیمات افقی دیوارهای هشت بهشت، بر فرم تنگ بری ها تأثیرگذار بوده است. همچنین تنگ بری های حجیم تر که مکانی برای نگهداری سفالینه های نفیس بوده اند، در بخش های پایین تر اجرا شده اند. به نظر می رسد معماران صفوی با آگاهی از نقش تنگ بری ها در شکستن پژواک صدا، چنین شیوه ای را برای تزیین اتاق های موسیقی و بزم دو بنا برگزیدند. همچنین، علایق و گرایش های اخلاقی شاه عباس اول و شاه سلیمان اول در نحوه شکل گیری تنگ بری ها مؤثر بوده است.

ساختمان عالی قاپو در طی مراحل متوالی از هسته کوچک اولیه به وضع فعلی مبدل گردیده و عقاید و نظرات شاهان به عنوان سفارش دهنده بر شکل گیری این کاخ تاثیر بسزایی داشته است. عالی قاپو با عنوان دولتخانه علاوه بریک مکان حکومتی محل حل و فصل امور مردمی نیز بوده است. از این جهت در تزیینات و اجرای شیوه های طبقات تفاوت بسیاری دیده شده است. هدف از این پژوهش بررسی سیر تحول و تغییرات نقوش اسلیمی در طبقات کاخ عالی قاپو است. همچنین به شناسایی انواع مختلف اسلیمی و روش اجرایی آن ها در طبقات عالی قاپو پرداخته است و در پی آن پاسخ گو به سوالات زیر می باشد. تفاوت و تشابه انواع اسلیمی در طبقات مختلف این بنا چیست؟ شیوه های اجرایی در طبقات کاخ عالی قاپو چه می باشد؟ آیا در این نقشمایه از یک الگوی کلی در تمام طبقات استفاده شده است؟ بدین منظور داده های مقاله با روش میدانی از تمام طبقات، عکسبرداری و با جستجوی کتابخانه ای گردآوری شده سپس با روش توصیفی تطبیقی داده ها مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته اند. نتایج تحقیق نشان می دهد شیوه های اجرایی در طبقات دوم، سوم و ششم از نقاشی به همراه کشته بری بهره گرفته درحالی که در طبقات دیگر فقط از نقاشی استفاده شده است. همچنین مشخص شد که طبقات اول و دوم که در رفت و آمد مردم و در پیوند با بازار بوده نقوش و شیوه-های اجرایی آن ها ساده تر و از تنوع کمتری برخورداراست اما در طبقات سوم و ششم با توجه به کاربرد شاهانه آن ها نقوش پیچیده تر و با شیوه های متنوع اجرا شده است.

آنچه که در معماری ایرانی_اسلامی از آن به عنوان محدود کننده و پیکره یاد می شود فضا است. اکثر معمارن و صاحب نظران معماری معتقد هستند که با ملاک قرار دادن کیفیت فضایی می توان آثار معماری را مورد ارزیبای قرار داد. بنابراین از فضای معماری می توان بعنوان نمایشگر فضای هستی یاد کرد و این فضای معماری است که ارزشمند ترین شیء فرهنگی و اجتماعی در دنیای بشر می باشد. بدین صورت که در آثار معماری، ترکیب فضاها، ساختار فضایی را شکل می دهند که متشکل از روابط و کنش های درونی فضاهاست. شفافیت دارای مفهوم دید از پشت می باشد و این موجب شده که با مفاهیمی مانند ارتباط میان درون و بیرون، یکپارچگی، تداوم و سبکی و در نهایت به نورانیت ارتباط برقرار نماید. و در طول تاریخ معماری، از زمانیکه معماران درصدد وارد کردن نور به داخل و به تبع آن، ارتباط با شرایط بیرون بودند؛ مفهوم شفافیت مورد توجه قرارگرفت. از طرفی، برجسته ترین ویژگی معماری ایران، شفافیت این معماری می باشد که در ساختار فضایی این معماری پدید آمده است و به آن توجه بسیاری شده است به گونه ای که در دروه صفویه که از آن بعنوان دوره ی اعتلای معماری ایران یاد می شود مفهوم شفافیت بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است. ازآنجایی که بناهای این دوره از معماری ایران به دودسته برونگرا و درونگرا تقسیم می شوند کاخ عالی قاپو به عنوان نمونه درونگرا و مسجد شیخ لطف الله بعنوان نمونه ی برونگرا انتخاب شدند.روش تحقیق پژوهش حاضر، کیفی است، که با راهبرد مطالعه موردی، براساس تحلیل داده های حاصل از مطالعات کتابخانه ای و مشاهده میدانی، به بررسی شفافیّت ساختار فضایی معماری ایران در دوره صفویه می پردازد. یافته های این پژوهش نشان می دهد که ایجاد شفافیت بصری- ادراکی در معماری دوران اسلامی ایران با بهره گیری از عناصری همچون شناشیل، هورنو، فخرومدین و روزن بوده است و با استفاده از عناصری مانند حیاط، گنبدخانه و ایوان به دنبال ایجاد شفافیت حرکتی-ادراکی و تداوم و یکپارچگی وفضا بوده اند. لذا اینگونه می توان پنداشت که چنین شفافیتی در معماری اسلامی ضمن تفکیک دقیق فضای درون از بیرون نوعی اختلال میان این عناصر را نشان می-دهد.

گل پنج پر، یکی از پرکاربردترین نقوش تزئینی است که در اغلب بناهای ایران به کار رفته است. از جمله بناهایی که این نقش به وفور استفاده شده، عمارت های عالی قاپو و چهلستون هستند. تنوع و زیبایی، تکنیک ساخت و ساز و نحوه اجرا در دو بنای مذکور قابل توجه است. هدف پژوهش، بررسی ویژگی ها و وجوه تمایزات این نقش مایه از منظر فرم، تکنیک اجرا، نحوه رنگ گذاری و تطبیق آن در دو بنای فوق بوده است. بدین منظور، سؤال تحقیق این است که ویژگی های بصری و تکنیکی نقش مایه گل پنج پر در دو بنای عالی قاپو و چهلستون چگونه بوده و چه شباهت و تفاوتی با یکدیگر دارند؟ با روش توصیفی- تحلیلی و تطبیق گل پنج پر در دو بنا، به تنوع و ویژگی های آن پرداخته شده است. روش گردآوری، بهره گیری از اسناد مکتوب و مشاهده مستقیم و میدانی بوده است. از نتایج مقاله چنین برآمده که استفاده از گل پنج پر در دو بنا اهمیت داشته و با توجه به فرم اولیه آنها، به نظر می رسد از یک الگوی واحد پیروی کرده اند. در کاخ چهل ستون، شگردهای خاصی از جمله؛ طبیعت گرایی، ساخت و ساز، ظرافت در طرح و نقش و اجرا به کار گرفته شده اند. همچنین، از شیوه نقاشی و طلاکاری در طیف وسیعی استفاده شده است. اما در کاخ عالی قاپو با توجه به محدود بودن رنگ تنوع در تکنیک، اجرا و اندازه بیشتر دیده شده است.