خواجه علی حسن سیرجانی

خواجه ابوالحسن علی بن حسن سیرجانی از بزرگان صوفیه قرن پنجم هجری است. وی شیخ کرمان بوده و در آنجا داروخانه و اوقاف و مریدان بسیار داشته و مورد تکریم بزرگان صوفیه از قبیل ابوسعید ابوالخیر، خواجه عبدالله انصاری و هجویری قرار گرفته است. او که اهل سیر و سیاحت بوده در سیرجان درگذشته و آرامگاهش تاکنون باقی و زیارتگاه است. کتاب بیاض و سواد خواجه علی حسن، که تاکنون به صورت نسخه خطی مانده است، در واقع، طبقه بندی موضوعی اقوال مشاهیر صوفیه تا اواخر قرن چهارم است که در هفتاد و سه باب تنظیم شده است و بیش از سه هزار فقره از سخنان بزرگان قوم را در بر دارد. یکی از مهمترین ابواب بیاض و سواد، "باب معرفه تاریخ مشایخ" است که در آن هفتاد و هشت تن از مشایخ صوفیه براساس منطقه جغرافیایی محل فعالیتشان تقسیم بندی و معرفی شده اند.

عطّار نیشابوری در تذکره الأولیاء از منابعی استفاده کرده که غالباً به زبان عربی بوده است. شفیعی کدکنی، مصحّحِ تازه ترین چاپِ تذکره الأولیاء در مقدمّه کتاب، یازده اثر را به عنوان منابع اصلی عطار معرفی کرده، که یکی از آن ها، کتاب البیاض و السّواد خواجه علیِ حسن سیرجانی است. در این مقاله، با توجه به قرائن برون متنی و درون متنی درباره چگونگی و میزان استفاده عطار از بیاض و سواد بحث شده است. همچنین، در یک بررسیِ تطبیقی بین اقوال مشایخ تصوّف در تذکره الأولیاء و البیاض و السواد و سایر منابع اصلی تذکره ، میزان و چگونگی استفاده عطّار از این کتاب مشخص شده است. حاصل این مقایسه کشف حدود 550 قول و حکایت مشترک در این دو کتاب است که 94 موردِ آن ها منحصراً در البیاض و السواد دیده می شود. در پایان، نتایج پژوهش در جدولی ارائه شده است.