البیاض و السواد

بخشی از کتاب بیاض و سواد1 تألیف خواجه ابوالحسن علی بن حسن سیرجانی در سفینة تبریز موجود است. این بخش باقی مانده ای از یک تلخیص البیاض و السواد است و بیش تر دربرگیرندة اقوال کوتاه آن است. بررسی این باقی مانده نشان می دهد که ابوالمجد محمد بن مسعود تبریزی، کاتب سفینه، در کتابت این بخش اغلاط و تصحیفات فراوانی مرتکب شده است. نادرستی های کتابتی او را می توان در چند بخش دسته بندی کرد: تصحیف در عناوین ابواب، تصحیف آیات قرآن، تصحیف احادیث، تصحیف اعلام، افتادگی ها در متن، افزودگی ها در متن، نقاشی از روی متن، و بی توجهی به معنای کلام.

عطّار نیشابوری در تذکره الأولیاء از منابعی استفاده کرده که غالباً به زبان عربی بوده است. شفیعی کدکنی، مصحّحِ تازه ترین چاپِ تذکره الأولیاء در مقدمّه کتاب، یازده اثر را به عنوان منابع اصلی عطار معرفی کرده، که یکی از آن ها، کتاب البیاض و السّواد خواجه علیِ حسن سیرجانی است. در این مقاله، با توجه به قرائن برون متنی و درون متنی درباره چگونگی و میزان استفاده عطار از بیاض و سواد بحث شده است. همچنین، در یک بررسیِ تطبیقی بین اقوال مشایخ تصوّف در تذکره الأولیاء و البیاض و السواد و سایر منابع اصلی تذکره ، میزان و چگونگی استفاده عطّار از این کتاب مشخص شده است. حاصل این مقایسه کشف حدود 550 قول و حکایت مشترک در این دو کتاب است که 94 موردِ آن ها منحصراً در البیاض و السواد دیده می شود. در پایان، نتایج پژوهش در جدولی ارائه شده است.