نقد روایات

حدیث پژوهان برای شناخت روایات سره از ناسره که در گذر زمان به مجموعه های حدیثی راه یافته اند. معیارهایی عنوان کرده اند. این معیارها از یک سو ناظر به سند حدیث و از سوی دیگر ناظر به متن احادیث هستند. از آنجا که بررسی سند حدیث با محدودیتهایی مواجه است، بررسی متن مهمترین راه ارزیابی حدیث است که حتی در صورت صحت سند آن، حکم بطلان حدیث را امضا میکند. قرآن، سنت، شأن معصوم، علم، واقع، عقل و تاریخ اموری هستند که روایت در صورت تعارض با آن قابل نقد است. به این همه، جانبداری از جریانهای سیاسی، کلامی و فقهی را هم باید افزود که روی هم هشت معیار اصلی در ارزیابی متن هستند که در این مقاله عرضه گشته و نمونه هایی برای آن، از منابع حدیثی اهل سنت و شیعه ارائه شده است.

عقل زیربنای تمام معیارهای نقد حدیث بوده و درنهایت این عقل است که با اعمال معیارهای دیگر بر سند و متن روایت، به صحت یا جعلی بودن آن حکم می کند. علاوه بر مبنا بودن عقل برای سایر معیار های نقد، یافته های خود عقل نیز به تنهایی می تواند در تشخیص صحت حدیث نقش داشته و حکم نهایی درباره صحت آن با بررسی و تطبیق محتوای روایت بر مبانی عقلی صادر شود. به عبارت دیگر، عقل از یک طرف، ابزاری برای فهم صحت حدیث به کار می رود و از طرف دیگر، خود عقل به تنهایی می تواند منبعی برای درک صحت محتوای حدیث و تطابق آن با بدیهیات و استدلال های عقلی باشد. باتوجه به کارایی نخست عقل، از آن به عنوان عقل آلی و براساس کارایی دوم، از آن به عنوان عقل مستقل یاد می شود.

دیدگاه نگارش مصحف امام علی R بر اساس ترتیب نزول، در میان فریقین دیدگاهی دیرینه است، اما در بین معاصرین مخالفانی نیز دارد. بررسی ادله موافقان و مخالفان راهی است برای درک حقیقت مطلب. اهل سنّت علی رغم ابراز این دیدگاه، غالباً دلیلی برای اثبات نظر خود ارائه نداده اند. در مقابل یکی از استنادات علمای شیعه برای اثبات ترتیب نزولی بودن مصحف امام R ، روایاتی از اهل سنّت بوده است که عبارت اند از: روایات ابن سیرین و روایات گزارش ترتیب مصحف امام علی R . بررسی دقیق عبارات این روایات نشان می دهد که روایات فوق، دلالتی بر ترتیب نزولی بودن مصحف امام علی R ندارند.

سن حضرت فاطمه (س)در منابع کهن تاریخی سنی و شیعی با اختلافی تقریباً یک دهه ای گزارش شده است. دیدگاه غالب اهل سنت، تولد آن حضرت پیش از بعثت است و غالباً پنج سال پیش از بعثت را به عنوان سال تولد ایشان ذکر می کنند؛ ولی شیعیان بیش تر بر پنج سال بعد از بعثت توافق دارند. پژوهش حاضر با بررسی سن حضرت فاطمه (س) در منابع متقدم با تکیه بر روایات الطبقات الکبری و مقایسۀ آن با منابع فریقین کوشیده است تا در میان این روایات مختلف، دیدگاه صحیح را معلوم کند. بر این اساس، اگرچه احتمال تولد ایشان پس از بعثت قوی تر است، با روایت غالب در میان شیعیان (سال پنجم بعثت) موافق نیست و تولد آن حضرت به احتمال بیش تر در سال یکم بعثت اتفاق افتاده و بنابراین، عمر او حدود 23 سال بوده است.

سید جعفر مرتضی عاملی (1364-1441 ق) از سیره نویسانی است که در  کتاب  الصّحیح من سیره النبی الأعظم (ص) انبوهی از روایات تاریخی را مورد نقد و بررسی  قرار  داده است. یکی از روش های نقد او نسبت به منقولات تاریخی که کمتر مورد توجه سیره پژوهان واقع شده است، توجه به شخصیت و ویژگی های روحی – روانی شخصی است که گزارش هایی درباره او نقل شده است. در آثار روان شناسی، شخصیت عبارت است از مجموعه ویژگی های جسمی، روانی و رفتاری که هر فرد را از افراد دیگر متمایز و قابلیت پیش بینی رفتار شخص را ممکن می کند. عاملی از زاویه نظریه ای روان شناسانه به تحلیل شخصیت افراد نپرداخته بلکه با توجه به مجموعه اطلاعات تاریخی درباره هر فرد، ویژگی های ثابت رفتاری او را مشخص کرده است و از این راه به سنجش اخبار گوناگون درباره آن فرد پرداخته است. پژوهش حاضر، با تتبّع در کتاب الصّحیح من سیره النبیّ الأعظم (ص) این شیوه نقد عاملی را مورد بررسی قرار داده است.

حدیث پژوهان برای ارزیابی روایات صحیح از ناصحیح معیارهای گوناگونی را برشمرده اند. عرضه حدیث بر مسلّمات تاریخ یکی از این معیارها است. پژوهش گران حدیث همواره از معیار مذکور برای ارزیابی احادیث بهره برده اند؛ ولی تا کنون اصول و ضوابط عرضه روایات بر مسلّمات تاریخ، به گونه ای شایسته مورد توجّه قرار نگرفته است؛ لذا در این نوشتار شروط و ضوابطی برای این معیار برای پالایش روایات بیان گردیده تا روشمندانه از معیار نامبرده استفاده شود. از جمله این ضوابط می توان به اجماع مورخان، سکوت مورخان، استمرار عمل در زمان اصحاب و نقادی کردن به شیوه محدثان اشاره کرد. در این نوشتار، همچنین آرای صاحب نظران درباره چرایی ملاک قرار گرفتن تاریخ برای اعتبارسنجی احادیث آورده شده که از جمله می توان به اعتماد پیشینیان به تاریخ برای ارزیابی، یقینی و قطعی دانستن مسلّمات تاریخی و نیز اجتهادی و استنباطی نبودن قضایای تاریخی اشاره کرد.