آموزش زبان عربی

 بنا بر اصل شانزدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، ازآنجاکه زبان قرآن و علوم و معارف اسلامی، عربی است و ادبیات فارسی به طور کامل با آن آمیخته است، این زبان باید پس از دوره ابتدایی تا پایان دوره متوسطه در همه کلاس ها و در همه رشته ها تدریس شود. با توجه به جایگاه آموزش وپرورش در تربیت نیروی انسانی کارآزموده و متخصص و انتقال ارزش های اسلامی به نسل های بعد، تلاش مستمر در تقویت مبانی، روش های آموزش و یادگیری زبان عربی متناسب با سند جامع علمی کشور و اسناد بالادستی و جهت دهی امکانات و منابع به سوی دانش و مهارت تخصصی آموزش زبان عربی تلاشی بایسته است. نوشتار حاضر با روش کتابخانه ای در گردآوری داده ها و روش تحقیق توصیفی– تحلیلی در پردازش اطلاعات سامان یافته است. نتایج تحقیق نشان می دهد که آموزش پرسش محور، گروه محور، آموزش مبتنی بر تفاوت های فردی، آموزش بهره مند از فناوری اطلاعات و ارتباطات، آموزش مبتنی بر بازی، یادگیری متکی بر تفکر انتقادی و آموزش مبتنی بر فهم متن با قید دینی از راهبردهای آموزش و یادگیری اثربخش زبان عربی در دوره متوسطه است.

ارتباط بین ایران و کشورهای عربی و وام گیری از زبان های یکدیگر باعث بروز بسیاری از تشابهات در نظام زبانی فارسی و عربی شده است. از جمله مسائل مهم به وجود آمده دراین ارتباط، پدیده «تداخل زبانی» است که در هنگام استفاده از زبان عربی پدیدار شده و بر فرایند آموزش و یادگیری زبان عربی تأثیر می گذارد. تداخل موجود بین این دو زبان، دو تأثیر مثبت و منفی به همراه دارد. با وجود تأثیرات منفی تداخل، به منظور تسهیل در امر آموزش و یادگیری زبان عربی می توان از جنبه های مثبت این پدیده بهره کافی گرفت. این پژوهش به روش تحلیلی-توصیفی با هدف تبیین تداخل مثبت زبانی، به استخراج تشابهات موجود در واج، واژگان و دستور دو زبان و مقایسه آن ها پرداخته است. نتایج پژوهش نشان می دهد که بسیاری از واژگان عربی در فارسی دچار تغییر یا تحول معنایی نشده و معنایی یکسان در دو زبان دارند. این عدم تغییر و تحول معنایی باعث یادگیری آسان تر برخی واژگان دخیل خواهد شد. از طرفی برخی تشابهات دستوری در دو زبان وجود دارد که با بهره گیری اساتید و مدرسان زبان عربی از این تداخلات دستوری مشابه و موجود بین دو زبان، فرایند آموزش تسهیل می شود. یادگیرنده زبان دوم همیشه دنبال راهی می گردد که یادگیری را برای خود آسان تر و جذّاب کند؛ بنابراین با استفاده بیشتر از این تشابهات و یادآوری آن به یادگیرنده در هنگام آموزش، رغبت وی به یادگیری زبان عربی افزون تر خواهد شد.

برنامه ریزان آموزشی همواره به دنبال بازنگری محتوای برنامه های درسی هستند. برنامه درسی «آموزش زبان عربی» سال 1395، توسط دانشگاه فرهنگیان بازنگری و جایگزین برنامه درسی «دبیری زبان و ادبیات عربی» گردید. نظر به تأثیری که برنامه درسی برارتقای سطح دانش، مهارت ونگرش دانشجومعلمان دارد، بررسی آن ضروری است؛ از این رو پژوهش حاضر به دنبال آن است که به آسیب شناسی برنامه درسی این رشته بپردازد. اطلاعات پژوهش با مطالعات اسنادی و با بهره گیری از روش کمی و توصیفی و با استفاده از ابزار پرسشنامه محقق ساخته در جامعه آماری متشکل از استادان دانشگاه فرهنگیان استان تهران، به صورت هدفمند و کل شمار حاصل شد. نتایج نشان می دهد که مهمترین تغییرات کمی، کاهش سهم واحدهای تخصصی از 93 واحد به 54 واحد و افزایش سهم دروس تربیتی بوده است. کاهش چشمگیر واحدهای متون و تاریخ از 46 واحد به 8 واحد، و کاهش واحد مهارت های زبانی از 36 واحد به 20 واحد از جمله نقاط ضعف کمی برنامه جدید است. افزایش واحدهای کارورزی از 4 واحد در دو ترم به 8 واحد در چهار ترم و تعریف دروس موضوعی- تربیتی و کارنمای معلمی، از جمله نقاط قوت این برنامه ارزیابی می شود.

آموزش زبان عربی در سال های اخیر در داخل و خارج از کشور مورد توجه پژوهشگران بسیاری قرار گرفته است و در این زمینه تاکنون کتاب های زیادی به رشته تحریر در آمده است؛ از جمله این کتاب ها می توان به کتاب مداخل تعلیم اللغه العربیه: رؤیه تحلیلیه به تالیف گروهی از نویسندگان اشاره کرد. این کتاب به برخی از جدیدترین و مهم ترین رویکردهای آموزش زبان عربی پرداخته است. پژوهش حاضر با رویکردی نقدی-تحلیلی به بررسی جنبه های شکلی، ساختاری و محتوایی کتاب می پردازد. نتایج پژوهش نشان می دهد که این کتاب با همه مزیت های فراوانی که دارد نیازمند رفع برخی از کاستی های نگارشی، ویرایشی و محتوایی می باشد. همچنین به نظر می رسد تالیف کتاب به صورت گروهی در ایجاد نوعی ناهماهنگی و عدم وحدت رویّه در فصول آن تاثیر به سزایی داشته است و این مسأله یکی از اساسی ترین نقاط ضعف آن به شمار می رود. نمود این ناهماهنگی را می توان در عدم اتخاذ رویکرد واضح در تببین مباحث، تکرار محتوا با الفاظ همسان و عدم انسجام محتوایی در تحلیل در برخی از مباحث مشاهده کرد.

آموزش زبان عربی در مدارس به دلایل فرهنگی، سیاسی و نوع نگاه خانواده ها و دانش آموزان از چند دهه پیش تاکنون نسبت به سایر دروس با چالش بیشتری مواجه بوده است. بررسی نگرش دانش آموزان به یادگیری این زبان، گام مؤثری در سیاستگذاری و تألیف کتاب های آموزشی خواهد بود. این پژوهش با روش توصیفی پیماشی به بررسی نگرش دانش آموزان رشته های ادبیات و علوم انسانی، علوم تجربی و علوم ریاضی کلاس دوازدهم شهر کرمان نسبت به یادگیری زبان عربی می پردازد. در این بررسی تفاوت نگرش های دانش آموزان سه رشته انسانی، تجربی و ریاضی وهمچنین تفاوت نگرش دانش آموزان دختر و پسر نسبت به یادگیری زبان عربی بررسی شد. نمونه این پژوهش 337 نفر از دانش آموزان پسر و دختر کلاس دوازدهم شهر کرمان هستند. نتایج پژوهش نشان می دهد که نگرش بیشتر دانش آموزان سه رشته علوم انسانی، تجربی و ریاضی در سه متغیر علاقه به یادگیری زبان عربی، اهمیت درس عربی در بین سایر دروس و محتوای درس عربی منفی است با این وجود دانش آموزان ریاضی علاقه بیشتری به یادگیری زبان عربی نسبت به دانش آموزان دیگر دارند. از نظر تفاوت بین دانش آموزان دختر و پسر، تفاوت معناداری بین نظرات دو گروه وجود نداشت.

عوامل روان شناختی، روابط هم شاگردی و آشنایی زبان آموز با فرهنگ زبان هدف، نقش مؤثری در پیشرفت تحصیلی دارد. مسئله اصلی این پژوهش تعیین ویژگی های سنجشی ارزیابی این عوامل در یادگیری زبان عربی دانشجویان کارشناسی زبان و ادبیات عربی در ایران است، زیرا در این زمینه پژوهش درخوری انجام نشده است. این پژوهش با روش تحقیق آمیخته اکتشافی متوالی انجام گرفت. گویه های اولیه در قالب یک پژوهش کیفی و مصاحبه نیمه ساختاریافته با متخصصان زبان وادبیات عربی و روان شناسی، طراحی شد و با ابهام زدایی از آن ها فرم نهایی (83) گویه ای تعیین شد و برای روایی و پایایی آن ها روی نمونه صد نفری دانشجویان کارشناسی زبان و ادبیات عربی از طریق فضاهای آموزشی رسمی مجازی و به روش نمونه گیری، اجرا شد. یافته ها: 83 گویه ضروری با (CVR) بالای 0.6، براساس ملاک لوشه، انتخاب شد و شاخص روایی محتوای کل مقیاس (CVI)، با استفاده از نرم افزار اس.پی.اس.اس. برابر 0.83 به دست آمد که مطلوب است. همسانی درونی این مقیاس از طریق آلفای کرونباخ، برای تمامی مقادیر (7 عامل) بالاتر از 0.8 بود. شاخص اعتبار مرکب و متوسط واریانس عوامل مقیاس، به ترتیب بالاتر از 0.8 و 0.5 شد که روایی همگرا را نشان می دهد. روایی ملاکی هم زمان بیانگر رابطه معنادار بین عوامل مقیاس و معدل افراد نمونه تحقیق است. درمجموع، مقیاس نهایی 32 گویه دارد که 64.22 درصد از واریانس کل مقیاس را تعیین می کند. درنتیجه، این ابزار باتوجه به ویژگی های سنجشی مطلوب، برای تعیین عوامل روان شناختی ومیان فردی مؤثر بر پیشرفت تحصیلی زبان آموزان زبان و ادبیات عربی کاربرد دارد.

از چالش های اصلی در آموزش زبان عربی، آموزش نظام آوایی با روشی نظام مند است، زیرا زبان آموزان برای برقراری ارتباطی هدفمند و تعامل صحیح با اهل زبان، نیازمند فهم سطوح مختلف آوایی، از طریق آموزشی کاربردی هستند. در این صورت است که آنها می توانند علاوه بر تلفظ قابل قبول و قابل فهم، واکنش های کلامی و غیرکلامی صحیحی در مقابل کلام مسموع ارائه دهند. لذا پژوهش حاضر درصدد است با روش توصیفی تطبیقی، اصول رویکرد آموزشی فعالیت محور در آموزش نظام آوایی زبان عربی را به مداقه بگذارد. نتایج حاکی از آن هستند که عمده تفاوت نظام آوایی زبان های فارسی و عربی در سطح چهارم دشواری [θ /ħ /ð /sˤ /dˤ /tˤ /ðˤ /ʕ /ɣ] و پس از آن در سطح سوم دشواری [k/ q/ w/ dʒ/ z/ s/ ʃ] برای عربی آموزان است. رویکرد فعالیت محور با مرحله پیش از فعالیت، ابتدا زبان آموز را به لحاظ شناختی نسبت بدین تفاوت ها وهمچنین سطح زبرزنجیری کلام آگاه و آمادگی های لازم را ایجاد می کند. سپس، حین فعالیت با تأکید بر تمام جنبه های زبان در سطوح زنجیری و زبرزنجیری کلام به صورت معنادار، از طریق درگیر ساختن در فعالیت های کاربردی بر اساس نیاز در موقعیت های ارتباطی، تأکید بر تعامل محوری و... زبان آموز را به لحاظ رفتاری تقویت می کند. این امر به گونه ای است که با استفاده از فعالیت های واقعی و در بافت متن شنیداری، زبان آموز را در موقعیت ارتباطی واقعی قرار می دهد. همچنین، چالش تغییر خصائص آواها در نتیجه همنشینی را مرتفع ساخته و با تثبیت بُعد شناختی و تکرار فعالیت ها در موقعیت های شبه واقعی در مرحله پس از فعالیت، سبب افزایش توانش ارتباطی زبان آموزان می شود. بنابراین، می توان گفت رویکرد فعالیت محور کاملاً برای آموزش نظام آوایی زبان عربی مناسب است.

نحو یا دستور زبان عربی یکی از مواد درسی بسیار مهم در دوره کارشناسی و نیز در دوره های تکمیلی برای غیر عرب زبانان به شمار می رود. نحوه تدریس این ماده همواره آمیخته با دشواری های زیادی بوده است، و دانشجویان و فراگیران، همواره بر سخت و یکنواخت بودن قواعد، روش های تدریس خشک و غیر فعال و مسائلی از این دست اشاره می کنند. در جستار حاضر، ضمن تأکید بر جدا نمودن دو مقوله نحو علمی و نحو آموزشی، راهبردهای سنتی مورد اشاره قرار گرفته و محاسن و معایب آن ها مورد مداقّه قرار گرفته است. علاوه بر آن راهبردهای جدیدی نیز جهت کاربست اساتید پیشنهاد شده، و معایب و محاسن آن ها نیز مورد بررسی واقع شده است. ما حصل جستار حاضر این است که ما باید ضمن پرهیز از تدریس مباحث نحوی غیر ضروری، بیشتر به جنبه های کاربردی آن توجه نمائیم، و راهبردهای جدید و مشارکتی را جهت بهبود فرایند یاددهی یادگیری به کار ببندیم.