جغرافیای نظامی

در ادبیات‌ نظامی‌ هر کشور، شناخت‌ ویژگیهای‌ جغرافیای‌ خودی‌ و دشمن‌ برای‌ مقاصد دفاعی‌یکی‌ از اساسی‌ترین‌ مفاهیم‌ به‌ حساب‌ می‌آید. تجربه‌ هشت‌ سال‌ دفاع‌ مقدس‌، ضرورت‌ شناخت‌ نقش‌عوامل‌ طبیعی‌ و انسانی‌ در مقابله‌ با تهدیدها (در ابعاد نظامی‌، فرهنگی‌، اقتصادی‌، سیاسی‌ و...) را درسطوح‌ ملی‌، منطقه‌ای‌ و فرامنطقه‌ای‌ (تاکتیک‌ و استراتژیک‌) آشکارتر ساخت‌. در این‌ نوشتار سعی‌ شده‌است‌ تا مفهوم‌ جغرافیا و روشهای‌ مطالعاتی‌ آن‌، هم‌ چنین‌ مفهوم‌ نظامی‌ وقلمرو فعالیت‌ آن‌ بحث‌ شود و از نکات‌ مشترک‌ این‌ دو مفهوم‌، تعریفی‌ نو از جغرافیای‌ نظامی‌ بانگرشی‌ به‌ جنبه‌های‌ کاربردی‌ در سطوح‌ مختلف‌ فعالیتهای‌ نظامی‌ ارائه‌ شود.

یکی از اصول جنگ در اکثر ارتش های دنیا، مانور است. تحرک و مانور نیروهای عملیاتی و پشتیبانی جبهه های جنگ در بستر عوامل طبیعی و فرهنگ جغرافیا، یعنی محورهای مواصلاتی و شبکه های ارتباطی مرزی صورت می پذیرد. به همین علت، مطالعه و تجزیه و تحلیل این عوامل جغرافیایی در آموزشی با نام محورشناسی در سطوح تاکتیک و عملیات، از سوی فرماندهان و افسران اطلاعاتی و عملیاتی صورت می گیرد. استان آذربایجان شرقی یکی از 16 استان مرزی کشور است که همواره به عنوان استانی مهم مورد توجه بوده است. گسترش شرقی ـ غربی و موازی بودن ارتفاعات این استان موجب شده است که ارتباط شهرهای مهم و مرکزی آن با مناطق پیرامونی و مرزی از طریق محورهای محدود و خاصی برقرار شود. هر محور وصولی بدون جاده ارتباطی مناسب در بستر آن، فاقد ارزش خاص در فعالیت ها و حرکات نظامی است. به همین دلیل، مطالعه دقیق شبکه های ارتباطی مرزی این استان، به منظور تجزیه و تحلیل نظامی، برای برنامه ریزان و فرماندهان نظامی دارای اهمیت است. نوشتار حاضر برای تجزیه و تحلیل های مختلف نظامی با تولید لایه های اطلاعاتی رقومی در محیط نرم افزار ARC GIS9.2 و تشکیل لایه ارتفاعی، راه های مهم مرزی شناسایی شده و ابعاد مختلف تاکتیکی آنها مانند نقاط کنترلی، مواضع پدافندی، دیده بانی، اختفا، استتار، ظرفیت تناژ روزانه و موقعیت جغرافیایی مورد بررسی قرار گرفته است. نقشه های متعددی نیز از مناطق دیده بانی، دید مستقیم و غیرمستقیم، نیمرخ های طولی، مسیرهای جایگزین و بهینه جاده های مرزی تهیه شده است. سرانجام با تجزیه و تحلیل نظامی بر روی نقشه های تولید شده، به پرسش های موردنظر پاسخ داده شده است و فرضیه تحقیق مورد آزمون قرار می گیرد.

جغرافیای نظامی با پیوند زدن عوامل موجود در طبیعت با اصول نظامی باعث می شود تا طراحان و مجریان نظامی از مزایای سرشار آنها استفاده برده و برتری خود نسبت به دشمن را القاء نمایند. در طول تاریخ نقش زمین، آب، هوا و اقلیم به عنوان یکی از مهم ترین و تأثیر گذارترین عوامل بر راهبردها، نبرد و پشتیبانی نبردها بوده است. کالینز پیروزی در جنگ ها را بدون توجه و بهره گیری علمی از جغرافیای نظامی یک امر اتفاقی دانسته و بدین ترتیب بر ارزش این عوامل صحه گذارده است. در بین ویژگی های جغرافیایی هر منطقه، ارتفاعات عمده ترین نقش را در عملیات ایفاء کرده و به عنوان یک مانع عمده طبیعی و یا برعکس به عنوان یک عامل تقویت کننده در جنگ می توانند مؤفقیت نیروها در صحنه نبرد را تأمین نمایند. علاوه بر نقش مهم ارتفاعات در جنگ های کلاسیک به عنوان یک عامل تقویت کننده در اختفاء و پوشش، دید و تیر، کنترل معابر و آمادگذاری های مخفی در جنگ ناهمتراز هم نقش بسیار عمده و مهمی را در جهت مقابله با توانمندی های دشمنان فرامنطقه ای ایفاء می نمایند. فرسایشی نمودن جنگ، ضربه زدن به دشمن در جهت برهم زدن آرامش و ثبات آنها با استفاده از این عامل مهم طبیعی می تواند نقطه اتکایی برای رزمندگان مدافع صحنه نبرد باشد. یکی دیگر از مهم ترین عواملی که بایستی به آن توجه ویژه شود استفاده تاکتیکی از جاده ها و معابر به عنوان عاملی برای تحرک نیروهای خودی و استفاده از گلوگاه ها و کمین گاه ها به عنوان یک عامل محدود کننده و ضد تحرک برای دشمن مدنظر بوده و می بایست در طرح ریزی ها توجه ویژه ای به آن مبذول گردد.

جنگ دوم قره باغ به عنوان اصلی ترین جنگ بین دو کشور مستقل در سال 2020 م بود. با اینکه مدت زمان جنگ فقط 44 روز بود، با این حال این جنگ درس های تازه ای در عرصه نبردهای کلاسیک و مدرن در صحنه عملیات برای فرماندهان و استراتژیست های نظامی آموخت. از آن جایی که روند اجرای جنگ تحت تأثیر استفاده عملیاتی از تکنولوژی و فناوری نوین در حوزه عملیات یگان های پهپادی بود، لیکن ابعاد تأثیرگذاری عوامل و شاخص های جغرافیایی صحنه عملیات در برتری یگان های درگیری تا حدودی نادیده انگاشته شد. این در حالی است که با بررسی ابعاد جنگ، شواهد و قرائن جدیدی از جایگاه و اهمیت شاخص های جغرافیایی منطقه درگیری در تعیین سرنوشت جنگ مشاهده شد. در این تحقیق، جنگ قره باغ به روش توصیفی- تحلیلی از طریق مطالعه میدانی با هدف تعیین ابعاد، عناصر و عوامل جغرافیایی که منجر به برتری در جبهه های مختلف جنگ گردید، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج تحقیق بیانگر آن است که از بین عوامل جغرافیای طبیعی، شاخص تسلط جمهوری آذربایجان بر آسمان منطقه عملیات در زمین گیر شدن ارتش ارمنستان با میانگین 41/4 و از بین عوامل جغرافیای انسانی، شاخص تحول در صنعت دفاعی و به کارگیری گسترده و هدفمند از پهپادهای شناسایی و رزمی از سوی ارتش جمهوری آذربایجان با میانگین 87/4 بیشترین تأثیرات را در برتری ارتش جمهوری آذربایجان داشته است.