احقاق الحق

متکلمان امامیه، اشاعره و معتزله عقاید خویش را به همراه استناد به آیات قرآن در کتاب هایشان بیان کرده و حتی در محکوم کردن یکدیگر از آیات بهره جسته اند. این پرسش وجود دارد که آیا صاحبان مذاهب کلامی در استفاده از آیات قرآن به انواع سیاق آیات توجه داشته اند و آیا سیاق آیات می تواند برداشت های مختلف را پوشش دهد؟ علامه شوشتری در احقاق الحق کلام شیعی را از علامه حلی و کلام اشعری را از روزبهان آورده و در آخر به اثبات عقاید کلامی شیعه و نقد گفتار روزبهان می پردازد. در گفتار هر یک استناد به آیات موجود است. این پژوهش درصدد است استناد هر سه متکلم به آیات را در بحث رویت خدا، از منظر سیاق آیات بررسی نماید. ضمن جستجو روشن می شود که روزبهان در استنادش به آیه 143/اعراف در بحث رویت خدا خطا رفته و آن را جسمانی معنا کرده و دیدگاه کلامی اش را حمل بر آیه نموده است. علامه حلی و قاضی شوشتری نیز به دلیل اهتمام به ابطال نظر او و اشاعره از سیاق آیه تا اندازه ای غافل شدند.

قاضی نورالله شوشتری (956 1019 ق)، از عالمان صوفی مشرب شیعه عصر صفوی بود که در تحول گفتمان سیاسی شیعی روزگارش، بس تأثیر گذارد. آثار او را از دید معرفت شناسی دینی بررسیده اند، اما تا کنون پژوهشی درباره اندیشه سیاسی وی صورت نپذیرفته است. این مقاله که تازه ترین تحقیق در این زمینه به شمار می رود، بر پایه روش جستاری توماس آرتور اسپریگنز، اندیشه سیاسی قاضی شوشتری را در مهم ترین آثارش مانند مجالس المؤمنین ، صوارم المهرقه ، احقاق الحق ، مناصب النواصب و رساله اسئله یوسفیه ، می کاود. بنابر نتایج تحقیق، زمانه قاضی شوشتری و فضای گفتمانی آن دوره، مانند گفتمان شیعی ضد سنی و اصولش (توحید، معاد، نبوت و امامت)، تعریف و تفسیر مسائل هستی شناختی و انسان شناختی از منظر روحانیان شیعه و صوفی مشرب، مهم ترین دلالت های معرفتی اندیشه سیاسی شوشتری بود. هم چنین لزوم استفاده از تقیه در برخی از هنگامه های ناگزیر و حساس، دفاع از امامت و عقاید شیعی، ناگزیری هم گرایی سیاسی متصوفه واقعی و شیعیان در برابر اهل سنت، تفهیم اتهامات دشمنان تاریخی تشیع در مناظرات سیاسی و اعلام فزونی شمار شیعیان جهان و آسیب شناسی تصوف اسلامی، مهم ترین دلالت های تبیینی (وضعیتی)، هنجاری و تضمنات سیاسی اندیشه قاضی شوشتری به شمار می روند.

قاضی سید نور الله مرعشی شوشتری (شهید ثالث) از علمای شهیر سده دهم و یازدهم هجری در شوشتر زاده شد (956 ق) و پس از بهره گیری از عالمان آن روزگار و پدرش سید شریف الدین، برای کامل کردن تحصیلاتش به مشهد رفت و بر اثر آشوب های عصر شاه اسماعیل دوم، به هند کوچید. او بر اثر تسلطش بر علوم مذهبی و مکاتب فقه اهل تسنن، به بالاترین منصب قضاوت در دوره اکبر شاه گورکانی راه یافت و افزون بر قضاوت و تدریس، به پشتیبانی شماری از شیعیان دربار گورکانیان، آثار مهمی در عرصه فرهنگ شیعی پدید آورد و عصر بیداری شیعیان هند را بنیاد گذارد؛ یعنی به آنان کمک کرد تا جایگاه برجسته خود را در سنت اسلامی نمایان کنند و سرانجام بر اثر همین کوشش ها به ویژه نوشتن احقاق الحق ، به شهادت رسید. این نوشتار با توجه به کوشش های علمی، فرهنگی و اداری قاضی نورالله در هند، به تبیین جایگاه او در پیش برد روند رشد فرهنگ شیعی و نگاه بانی آن می پردازد.

بیان اندیشه های کلامی علمای شیعه، اثر ژرفی در نشر و تقویت اعتقادات مذهب و اعتلای گفتمان شیعی دارد. متکلمان شیعه همواره کوشیده اند در ضمن تبیین آموزه های اعتقادی دین، به دفاع از آن و پاسخ گویی به شبهات بپردازند. این عملکرد نقش مهم و تأثیر بسزایی در تکون هندسه معرفت دینی جوامع اسلامی هر عصر و زمانی داشته است. قاضی نورالله شوشتری از علمای شهیر سده دهم و یازدهم هجری است. در این نوشتار با استفاده از روش توصیفی تحلیلی، ابتدا، «حیات» و «عصر قاضی»، به عنوان دو عامل مهم در تشکیل اندیشه کلامی ایشان مورد بررسی قرار می گیرد. قاضی نورالله با شناخت فضای حاکم و اندیشه های مخالف و نیز وجود برخی از علمای اخباری ازجمله میریوسفعلی استرآبادی و برخی سران صوفیه، توانست چهره اعتدالی شیعی خود را بروز دهد و با استفاده از نامه نگاری، تألیف و تدریس و حتی تعامل با پادشاهان اهل سنت، در اعتلای گفتمان شیعی نقش آفرین باشد و آثار فاخری در تبیین و تحلیل کلام شیعی، مانند «احقاق الحق» در تاریخ ماندگار کند.