پیش دانسته های مفسر

مفسر هنگام تفسیر خالی الذهن نیست، بلکه از دانسته هایی برخوردار است. هدف این مقاله بررسی مجاری تأثیر پیش دانسته های مفسر در تفسیر قرآن است. به این منظور با در نظر گرفتن ماهیت عمل مفسر و بررسی تفاسیر قرآن، وجوه روای تأثیرِ پیش دانسته ها در تفسیر شناسایی خواهد شد. پیش دانسته های مفسر را از جهات مختلف میتوان دسته بندی کرد. برخی پیش دانسته ها بدیهی و برخی نظریاند. قسم دوم خود به پیش دانسته های ابزاری، مبنایی و محتوایی تقسیم میشوند. از منظر دیگر برخی پیش دانسته ها با ظواهر آیات هماهنگ اند و برخی ناهماهنگ. مهم ترین وجوه روای تأثیر پیش دانسته های تفسیر عبارت اند از: ابزار بودن برای تفسیر، در اختیار نهادن مبانی و نیز قواعد تفسیر، قرینه بودن برای فهم آیات، شناساندن فضای نزول و فضای سخن، مسئله سازی و گسترش زاویة دید مفسر و نقش تأییدی و تبیینی برای محتوای آیات.

یکی از اموری که امکان دارد در فرایند تفسیر قرآن آسیب زا باشد، پیش دانسته های مفسر است. این مقاله بر آن است تا با روش توصیفی تحلیلی، این آسیب ها را شناسایی و نمونه هایی از این تفاسیر را نشان دهد. فروغلتیدن در وادی تحمیل بر قرآن، یکی از این آسیب هاست. تطبیق جبرئیل بر عقل فعال، میکائیل بر روح فلک ششم، اسرافیل بر روح فلک چهارم و عزرائیل بر روح فلک هفتم، و تطبیق بحرین در «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ»، بر هیولای جسمانی و روح مجرد، از نمونه های این آسیب در تفاسیر عرفانی است. استظهارهای نادرست به سبب دانسته های پیشین، دیگر آسیبی است که برخی تفاسیر به آن دچار شده اند. تفسیر سِرسیداحمدخان از آیاتِ بیانگر عبور معجزه آسای حضرت موسی علیه السلام و پیروانش از دریا و غرق شدن فرعونیان از نمونه های این تفاسیر است. حمل آیاتی که ظاهر آنها تجسم اعمال است، بر مشاهدة جزای اعمال یا صحیفة اعمال در روز قیامت، نمونه ای از حمل غیرموجه آیات بر خلاف ظاهر، به سبب دانسته های پیشین است. برخی نیز بی هیچ دلیلی، مدعی تناظر بین دانسته های پیشین و آموزه های قرآنی شده اند.