عباس بن عبدالمطلب

این نوشتار در پی آن است تا به بررسی یکی از شخصیت های مؤثر در تحولات تاریخ صدر اسلام یعنی عباس بن عبدالمطلب بپردازد. او از ثروتمندان قریش به شمار میرفت و دو منصب مهم رفادت و سقایت خانه کعبه را عهده دار بود. وی در پیمان عقبه دوم، و محاصره سه ساله شعب ابیطالب همراه با سایر بنیهاشم بود و در برخی از جنگ های دوران پیامبر صلیالله علیه و آله حضور داشت. عباس در جنگ حنین حضور چشمگیری داشته و بعد از رحلت پیامبر صلیالله علیه و آله در حالی که بیشتر صحابه در پی انتخاب جانشین پیامبر صلیالله علیه و آله بودند، در مراسم تکفین و تدفین ایشان، حضرت علی علیه السلامرا یاری نمود. هرچند در برخی موارد ما شاهد اعتراض یا سکوت او نیز هستیم. در این نوشتار برآنیم با استفاده از روش تحلیل محتوا در منابع معتبر اولیه و بررسی منابع پژوهشی به نقش و جایگاه عباس در حوادث عصر نبوی بپردازیم.

مقاله حاضر حاوی محورهایی چون بحث از دیدگاه عباس (م 32ق)، عبدالله بن عباس (م 68ق)، خلفای عباسی (حک. 132-656ق) و محدثان و مورخان نزدیک به دستگاه خلافت عباسی درباره با حضرت حمزه (م 3ق) به این سوال پاسخ می دهد که خاندان عباس در طول تاریخ پرفراز و نشیب شان چه دیدگاه و تعاملی با حضرت حمزه داشته اند؟ خاندان عباسی بخصوص پس از رسیدن به خلافت طولانی مدت شان سعی در تبلیغات سوء پیرامون سایر نوادگان هاشم بن عبدمناف کرده و متقابلا درصدد تطهیر عملکرد و توجیه سیاست های خویش بوده اند. از این رو به نظر می رسد ضروری است تا نسبت به دیدگاه و نحوه تعامل عباسیان و مناسبات این خاندان با سیره و تاریخ حمزه تحقیقی صورت گیرد. یافته های پژوهش حاکی از نوعی دوگانگی رفتاری جهت کسب منافع سیاسی در خلفای عباسی بوده که تا حدودی به موفقیت آنان در کسب قدرت و فریب افکار عمومی منجر شده است. این تحقیق با روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای انجام شده است.

عباس بن عبدالمطلب صحابی و عموی پیامبر(ص) است. وجود روایات متعارض در منابع روایی، رجالی و تاریخی درباره او و جایگاهش به عنوان نیای خاندان عباسی که سرآغاز آن با تدوین منابع اسلامی مقارن و حاکمیتشان به سبب مناقشات با علویان با بحران مشروعیت مواجه بود، لزوم بررسی شکل گیری شخصیت رجالی وی از منظر تأثیر گفتمان سیاسی نوادگان وی را نمایان می سازد. این پژوهش به روش تحلیل تاریخی و با بهره گیری از منابع روایی، رجالی و تاریخی، نشان می دهد عباس تا فتح مکه مسلمان نشد و روایات مربوط به مدح وی و بزرگداشت معنوی او و خاندانش قابل اعتنا نیست. شخصیت تاریخی وی در سایه نیاز حکومت عباسیان به مشروعیت، در دو مرحله شکل گرفته است؛ نخست ناگزیر به همسونمایی با علویان بودند، اما در پی قیام حسنیان و بروز بحران مشروعیت، با تمسک به نظریه وراثت اعمام، به سلسله امامت عباسی و بزرگداشت مهره های آن از جمله عباس پرداخته اند.