عهدنامه ترکمانچای

جنگ­های ایران و روس با حمله روسیه به منطقه قفقاز در فاصله سال های (1243ـ1218ق/ 1828ـ1803م) آغاز شد. منطقه قفقاز از سده ­ها پیش تا دوره قاجار روابط فرهنگی، سیاسی و اقتصادی ویژه­ای با سلسله­های ایرانی داشت و حاکمان این منطقه از آن دوران تا واپسین سال­های پادشاهی فتحعلی­شاه خراجگزار و یا دست نشانده دولت مرکزی ایران بودند.با سقوط صفویان و روی کار آمدن افشاریان و زندیان، از تسلط حکومت مرکزی بر منطقه قفقاز کاسته شد و حکمرانان آن منطقه، با مشاهده ضعف حکومت ایران و به دلیل حفظ منافع خود به سمت قدرت نوظهور شمالی جذب شدند.با به قدرت رسیدن قاجارها که طرح و نقشه درستی برای تعامل با خوانین این منطقه، به ویژه خوانین گرجستان و آن سوی ارس نداشتند، بر اثر جنگ های ایران و روس و با انعقاد قرارداد گلستان در سال 1228ق/1813م و ترکمانچای در سال 1243ق/ 1828م قفقاز به کلی از ایران جدا شد. در این پژوهش کوشش می شود تا چگونگی جنگ روس­ها با ایران بر سر منطقه قفقاز و نقش دولت های اروپایی در این امر و واکنش سران حکومت­ قاجار به این کنش­ها بررسی شود.

بررسی اجمالی تاریخ دورة قاجار نشان می دهد، جانشینی از عرصه هایی بود که دولت روسیه در آن بسیار مداخله می کرد. در تاریخ کهن ایران هرچند می توان نمونه هایی از مداخلة بیگانگان را در امر جانشینی یافت، برای نخستین بار، در دورة قاجار، جانشینی رسماً و در توافق نامة گلستان و عهدنامة ترکمانچای به عرصة قدرت نمایی روسیه تبدیل شد و این کشور بنابر فصل هفتم عهدنامة ترکمانچای از ولایتعهدی عباس میرزا، که در راه جانشینی با مشکلات و بحران های فراوانی رویارو بود، حمایت کرد. این پژوهش بر آن است تا با بررسی چالش های پیش روی عباس میرزا برای جانشینی، ریشه ها و عواملی را که منجر به مداخلة روس ها در عهدنامة ترکمانچای شد، تحلیل کند. هدف این پژوهش پاسخ به این پرسش اصلی است که چرا مسئلة جانشینی در دورة قاجار رسماً و طی عهدنامة ترکمانچای زیر نفوذ روس ها قرار گرفت؟ مسئلة جانشینی در دورة قاجار به سبب فقدان قوانین منسجم جانشینی و وابستگی آن به ارادة شاه و رقابت شاهزادگان با ولیعهد بر سر جانشینی، موجب اتکای برخی شاهزادگان به دولت روسیه شد و این کشور برای بهره برداری سیاسی و گسترش نفوذ خود در ایران آن را در معاهده ای رسمی زیر نفوذ خود درآورد.

تالش یکی از مناطق استراتژیک ایران، واقع در غرب دریای خزر، در تعیین مرزهای سیاسی به جهت موقعیت خاص خود بسیار تاثیر گذار بوده است. همزمان با انقراض صفویان بیشتر زمین داران تالش برای حفظ منافع خود، به دولت روسیه گرویدند. پس از نادرشاه افشار، زمینه مناسبی برای تشکیل خانات مستقل و نیمه مستقل فراهم شد و در دوره کریم خان زند به دلیل آرامش حاصل در مرزها، خوانین روابط ناپایداری با روس ها داشتند. در دوره قاجار و به خصوص هم زمان با انعقاد عهدنامه های گلستان و ترکمانچای که منجر به تقسیم منطقه تالش شد، موضع خوانین نسبت به روسیه جلوه بیشتری یافت؛ اما دلیل حضور روزافزون روس ها در منطقه و روی گردانی خوانین تالش از دولت ایران در مناقشات سیاسی  میان ایران و روسیه را در چه عواملی می توان یافت؟ توجه به میزان قدرت، تسلط و نظارت حکومت وقت ایران در تالش از یک سو و سیاست توسعه طلبانه پطرکبیر از سوی دیگر موجب توجه بیش از پیش روس ها به خوانین تالش شد. بر اساس یافته های حاصل از پژوهش حاضر، این تغییر موضع، متأثر از شرایط توسعه استعمار در جهان، حس استقلال طلبی خوانین و نداشتن حامیان نظامی و سیاسی از طرف دولت ایران بوده است. مقاله حاضر درصدد بررسی رفتارهای سیاسی خوانین تالش در دوره قاجار در پی جنگ های ایران و روسیه و تأثیر آن بر نتایج جنگ  با استفاده از  روش توصیفی  تحلیلی است.