ره آورد نور

تاریخ، به عنوان یکی از دانش های مورد توجّه تمام اقوام بشری در حوزه علوم انسانی، همگام با سایر علوم در مواجه با گسترش و نفوذ فنّاوری دیجیتال و ابزارهای وابسته به آن، دچار تغییراتی گاه بنیادین در شیوه نقل، ارائه، پژوهش و تحلیل نسبت به شیوه های مرسوم گذشته شده است؛ چراکه تجزیه و تحلیل حوادث تاریخی، برای دستیابی به «نتایجی کلان نگر» از طریق شیوه های سنّتی، نیازمند صدها ساعت مطالعه و تحقیق در منابع تاریخی است. ازاین رو، به کارگیری فنّاوری های نوین عصر کنونی، یعنی ابزارهای دیجیتالی و هوشمند، می تواند کمک بسیار شایانی در این راستا بنماید.به همین جهت، در این نوشتار بر آنیم که تحوّلاتِ یادشده را با تمرکز بر محصولات رومیزی و برخط مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی بررسی نماییم؛ با طرح این پرسش که چگونه فرآوری و عرضه گزاره های تاریخی در بستر علوم انسانی دیجیتال می تواند مقدّمه ای بر «تاریخ پژوهی هوشمند» باشد؟به نظر می رسد، با مرور تاریخچه دیجیتالی شدن متون تاریخی و شیوه های ارائه آن در تولیدات مرکز نور و چالش ها و نوآوری ها و فرآوری هایی که در فرایند این مهم در طیّ سالیان متمادی رخ داده، باعث شده مرکز در حال حاضر، دارای حجم انبوهی از اطّلاعات دیجیتالی ارزشمند و غنی شده باشد؛ به طوری که زمینه ایجاد تحوّلات شگرف در تجزیه و تحلیل های داده های تاریخی فراهم گردد و امکان کشف زوایای پنهان و نویافته ای از وقایع تاریخی با توجّه به قابلیت های گسترده فضای دیجیتالی برای پژوهشگران در فهم صحیح و دقیق تاریخِ پُراهمیت اسلام به وجود آید که خود، مقدّمه ای است برای رسیدن به آرمان «پژوهش هوشمند»؛ پژوهشی که در استخراج، ثبت، غنی سازی، تحلیل و استنباط، از رهگذر «هوش مصنوعی» دستیار و تکیه گاه محقّق است.بررسی این موضوع، با توجّه به مقوله نوپدید علوم انسانی و اسلامی دیجیتال، ضروری و مهم به نظر می رسد و سابقه چندانی از این حیث ندارد.

اهتمام به مقوله تاریخ یا دانشِ شناخت وقایع مهم گذشته انسانی و تبیین و بررسی آن، برای تمام اقوامی که به لزوم حفظ و ثبت و نقل تاریخ خود باور دارند، امری بدیهی می نماید. مسلمانان، به ویژه ایرانیان، به عنوان بخش مهمی از جهان اسلام که تأثیر بسزایی در شکوفایی و رشد فرهنگ و تاریخ و تمدّن اسلام داشته اند، در توجّه به تاریخ، از انگیزه های بسیاری چون: پیشینه بلند تاریخ نگاری، اهتمام قرآن کریم و بزرگان دین به عبرت آموزی از اخبار گذشتگان، ضرورت ثبت سیره و روش زندگی پیامبر خاتم (ص) که از ناحیه قرآن مجید «اسوه حسنه» خوانده شده، به عنوان انگیزه شروع تاریخ نگاری در جهان اسلام و توجّه به آن، برخوردار بودند.در همین راستا، گروه تاریخ مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) با توجّه به اهمّیّت برنامه های کتابخانه ای و دانشنامه ای، با اولویت منابع و متون اصلی علوم انسانی و اسلامی، تولید دانشنامه «جامع منابع تاریخ» را پیشنهاد داد که مشتمل بر منابع اصلی و پژوهشی تاریخ اسلام و علوم مرتبط به آن است و از جامعیت نسبی نیز بهره مند می باشد. این نرم افزار، گستره وسیع عرصه تاریخ پژوهی را شامل می شود و فقدان جامعیت را در نرم افزارهایی که تنها بخشی از شاخه های این دانش را پوشش می دهد، رفع می نماید و جز آن، نیاز پژوهشگران گرایش های مختلف تاریخی و نیز محقّقان علوم بین رشته ای را تأمین می کند. علاوه بر این، پژوهشگران را از مراجعه به نرم افزارهای مختلفِ تولیدشده در زمینه تاریخ که گاه موجب سردرگمی و اتلاف وقت آنان می شود، بی نیاز می گرداند. به علاوه، این توانایی را به کاربر می بخشد که از دامنه جست وجوی خود و شمول آن، اطمینان حاصل کند.با توجّه به جایگاه نسخه سوم نرم افزار نورالسیره، تحت عنوان «جامع منابع تاریخ» در پژوهش های تاریخی، بر آن شدیم که یکی از نوشتارهای ویژه نامه حاضر را به معرّفی محتوای علمی و امکانات پژوهشی این برنامه ارزشمند اختصاص دهیم.

شناخت وضعیت جغرافیایی جهان، به ویژه جهان اسلام و آگاهی از اوضاع و احوال سرزمین ها، نقشه های آنها، راه ها و اماکن کشورهای اسلامی، نقش بسزایی در فهم بهتر و دقیق تر تاریخ و چگونگی برداشت پژوهشگران از متون علمی، تاریخی و اسلامی دارد.ازاین رو، دیجیتالی کردن منابع و متون معتبر در زمینه جغرافیای جهان اسلام، گامی بلند و مؤثّر در سامان دهی تحقیقات علمی و تسهیل دستیابی به مطالب مورد نظر این حوزه به شمار می رود و مسیر پژوهشگران این حوزه را به گونه ای شایسته هموار می سازد.نرم افزار «جغرافیای جهان اسلام 2»، دومین نسخه از این برنامه است که به همّت پژوهشگران مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، به مرحله تولید و عرضه به جامعه علمی کشور رسیده است.در این برنامه، سعی بر آن بوده است تا مجموعه ای از منابع کهن و جدید مربوط به رشته های تاریخ و جغرافیا، شامل موضوعاتی از قبیل: مسالک، ممالک، مزارات دانشمندان، سفرنامه ها، معاجم جغرافیایی و نقشه ها گردآوری شود که در نهایت، با تلاش های فراوان مسئولان و همکاران پژوهشی و فنی، در قالب کتابخانه ای دیجیتالی تولید و عرضه شده است.

این پژوهش، به منظور بررسی جایگاه حضرت حمزه (ع) در فضای دیجیتال با تکیه بر تولیدات مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور انجام شده است. برای دستیابی به این هدف، پایگاه های اینترنتی و نرم افزارهای تولیدشده مرتبط با موضوع، مورد بررسی قرار گرفته است. تعداد و مشخّصات مقالات در پایگاه ها و مقایسه آماری آنها با یکدیگر و فراوانی و دسته بندی اطّلاعات مربوط به موضوع مقاله در نرم افزارها و مقایسه فراوانی نتایج بین آنها و بررسی برخی از شبهات مربوط به حضرت حمزه (ع) در منابع، در این پژوهش مدنظر قرار گرفته است. در بین تولیدات بررسی شده مرکز نور، نرم افزارهای سیره معصومان (ع) و نورالسیره 2 به لحاظ دسته بندی و گونه شناسی اطّلاعات، در جایگاه بالاتر قرار گرفته است. بدیهی است، موضوع انتخابی، یک نمونه و مطالعه موردی است و نوشتار پیشِ رو، در واقع، شیوه شخصیت شناسی تاریخی در تولیدات نور را ارائه می کند.

ثبت وقایع و رویدادها، مهم ترین و اصلی ترین وظیفه یک مورخ است. در طول تاریخ، مورخان بزرگ همواره در تلاش بودند تا بتوانند حوادث رخ داده را به صورت دقیق ثبت و ضبط نمایند. روش مورخان در ثبت رویدادها، متفاوت بود؛ برخی واقعه را به شکل مفصل و با جزئیات و با نقل از چندین راوی می نگاشتند؛ نظیر کتاب تاریخ طبری. بعضی دیگر، به نکات اصلی یک حادثه می پرداختند و از بیان جزئیات صرف نظر می کردند؛ مثل کتاب تاریخ یعقوبی. برخی نیز فقط در یک عنوان بسیار کوتاه اصل واقعه را گزارش می کردند؛ همانند کتاب های ترجمه تقویم التواریخ و مجمل فصیحی.با پیشرفت علم و تکنولوژی و ایجاد و گسترش فضای مجازی، امکان ترکیب این سه روش ثبت وقایع در «ابزار ورود اطّلاعات پایگاه جامع تاریخ» (1) با همکاری پژوهشگران و مهندسان «مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی» به وجود آمد و در ثبت وقایع تاریخی به نوعی از این سه شیوه و روش برای ارائه در «پایگاه جامع تاریخ» (2) استفاده شد؛ بدین صورت که در ابتداء پس از مطالعه منبع تاریخی، عنوان رویداد ثبت می شود و سپس، توضیحات مختصری ذیل آن اضافه می گردد و در انتهاء، مخاطب برای کسب جزئیات بیشتر، به متن کتاب تاریخی هدایت می شود. از آنجا که ورود اطّلاعات در این ابزار، توسط افراد مختلفی از پژوهشگران با دیدگاه و ادبیات متفاوت انجام می شود و از طرفی، این کار مستلزم دقّت بسیاری است و در طولانی مدّت، احتمال خطا و ناهماهنگی وجود دارد، بنابراین، وجود یک ناظر برای بازبینی رویدادها و اطّلاعاتِ ثبت شده و هماهنگ سازی آنها و برطرف کردن اشتباهات سهوی که توسط چندین محقّق ایجاد شده، ضروری به نظر می رسد. در این نوشتار، قصد داریم به توضیح این فرایند بپردازیم.

آیین رونمایی از نسخه سوم نرم افزار نورالسیره با عنوان «جامع منابع تاریخ»، پنج شنبه 28 مهرماه 1401 شمسی با حضور علاقه مندان و پژوهشگران حوزه تاریخ برگزار شد. در این مراسم که در ساختمان مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی برگزار گردید، از نرم افزار دانشنامه جامع منابع تاریخ که حاوی متن 1425 عنوان کتاب در 3396 جلد (مشتمل بر 49 رساله) از متون اصلی و پژوهشی تاریخی و علوم مرتبط به آن رونمایی شد.در این آیین رونمایی، حجّت الاسلام والمسلمین دکتر رسول جعفریان، پژوهشگر تاریخ اسلام، تشیع و ایران و رئیس کتابخانه تخصّصی تاریخ اسلام و ایران، دکتر محمدحسین رجبی دوانی، مورخ و پژوهشگر تاریخ اسلام و رئیس بنیاد ایران شناسی و نیز حجّت الاسلام والمسلمین دکتر محمدحسین بهرامی، رئیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی به سخنرانی پرداختند. در ابتدای مراسم، نخست مدیر گروه علمی تاریخ مرکز نور، حجّت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی رحیمی ثابت، ضمن اشاره به روند و دلایل تولید «جامع منابع تاریخ»، محتوای علمی و قابلیت های پژوهشی برنامه را توضیح داد.گفتنی است که در پایان این مراسم، با حضور مهمانان، کارشناسان، مسئولان و حاضران محترم در جلسه، از نرم افزار «جامع منابع تاریخ» یا «نورالسیره - نسخه 3» رونمایی شد.

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) در سال 1368ش، با عنایت رهبر فرزانه انقلاب، حضرت آیت الله العظمی خامنه ای (مدّ ظلّه العالی)، با هدف به کارگیری فنّاوری ارتباطات و اطّلاعات در نشر و اشاعه فرهنگ غنی اسلامی تأسیس گردید و با به کارگیری کادری مجرب و متخصّص در زمینه علوم اسلامی و دانش رایانه، در عرضه منابع اسلامی دیجیتالی در جهت تبلیغ علوم و معارف حقّه اهل بیت (علیهم السلام) تلاشی مستمرّ دارد. این معارف ارزشمند، توسط محقّقان مرکز با استفاده از ده ها ابزار رایانه ایِ ثبت، استخراج و آماده سازی متون، دیجیتالی شده و در قالب نرم افزارهای رومیزی، پایگاه و نرم افزارهای ویژه تلفن همراه عرضه می گردند. علاوه بر آن، مجموعه مرکز تلاش هایی برای توسعه فرآیند آماده سازی متون (دیجیتالی شدن) و به کارگیری نوآوری هایی مانند متن کاوی و هوشمندسازی استخراج محتوا می کند که تاکنون به موفقیت های متعدّدی نیز دست یافته است.در زمینه پژوهش های تخصّصی نیز با ورود اطّلاعات و نشانه گذاری هزاران جلد کتاب و تحلیل محتوای شماری از آنها، شامل: اِعراب گذاری، تهیه فهارس فنی و تخصّصی، ریشه یابی کلمات و استانداردسازی فهارس، منابع گران سنگی را به فرمت های دیجیتالی تبدیل نموده و با استخراج موضوعات و نمایه ها و تهیه فرهنگ موضوعیِ صدها جلد از این منابع در زمینه های: حدیث، قرآن، فقه، اصول، تاریخ، کلام، فلسفه و منطق، توانسته است این اطّلاعات را به گونه ای شایسته فرآوری کرده و برای عرضه رایانه ای آماده سازد.به همین جهت، ضروری است در ابتداء پس از معرّفی محصولات رومیزی و برخط مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی و برخی از قابلیت های آنها، اشاره ای به تلاش ها و نوآوری هایی صورت گرفته در هر محصول شود.

علم اَنساب، از شاخص ترین شعبه های تاریخ نگاری در میان مسلمانان بوده است. گرچه دین مبین اسلام هرگونه تفاخر و تکاثر بی مبنا را نفی نموده و از پرداختن به آنها نهی کرده (1)، امّا مسلمانان را از دانش اَنساب و حفظ آن منع ن نموده اس ت؛ توجّه وی ژه اسلام به خانواده و تأکید بر حفظ مرتبت و شأن آن، قانون ارث و فروع آن، ضرورت شناخت نَسَب را بیشتر کرد. نظام ازدواج، ممنوعیت ازدواج با محارم، تشریع خمس و موارد مصرف آن، منع خاندان پی امبر (ص) از م صرف ص دقات واجب، دوس تی و ولای ت اه ل بیت پیامبر (ص) و احترام به ذرّیه ایشان و بسیاری دیگر از مسائل، وابسته به دانش نَسَب می باشد. (2)در طول تاریخ اسلام، علماء، اندیشمندان و بزرگان دین با قبول منصب «نقابت» و یا با تدوین و تألیف کتاب های اَنساب، در حفظ و حراست از نَسَبِ نیاکان پیامبر و ذرّیه اش همّت گماشته و آن را برای امت اسلامی به یادگار گذاشته اند. ازاین رو، گروه تاریخ مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی با توجّه به نبودِ وجود نرم افزاری مشابه در مورد این شاخه پُراهمیت و کاربردی تاریخ نگاری مسلمانان و ترویج علوم اسلامی و خدمت رسانی به پژوهشگران در این شاخه از دانش، تصمیم به تولید نرم افزاری در این موضوع با قابلیت های پژوهشی با محوریت ذرّیه نبی مکرم اسلام (ص) گرفت. معرّفی اَنساب الطالبیین (اولاد حضرت أبوطالب (ع)) با استخراج نسب ذرّیه پیامبر اکرم (ص) از کتاب های مربوط و نمایش آن به صورت درختی (شجره نامه)، اتّصال درختواره به متون و هماهنگ سازی اعلام آن، به اضافه قابلیت های پژوهشی، از اهداف این طرح می باشد.