پژوهش هوشمند

تاریخ، به عنوان یکی از دانش های مورد توجّه تمام اقوام بشری در حوزه علوم انسانی، همگام با سایر علوم در مواجه با گسترش و نفوذ فنّاوری دیجیتال و ابزارهای وابسته به آن، دچار تغییراتی گاه بنیادین در شیوه نقل، ارائه، پژوهش و تحلیل نسبت به شیوه های مرسوم گذشته شده است؛ چراکه تجزیه و تحلیل حوادث تاریخی، برای دستیابی به «نتایجی کلان نگر» از طریق شیوه های سنّتی، نیازمند صدها ساعت مطالعه و تحقیق در منابع تاریخی است. ازاین رو، به کارگیری فنّاوری های نوین عصر کنونی، یعنی ابزارهای دیجیتالی و هوشمند، می تواند کمک بسیار شایانی در این راستا بنماید.به همین جهت، در این نوشتار بر آنیم که تحوّلاتِ یادشده را با تمرکز بر محصولات رومیزی و برخط مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی بررسی نماییم؛ با طرح این پرسش که چگونه فرآوری و عرضه گزاره های تاریخی در بستر علوم انسانی دیجیتال می تواند مقدّمه ای بر «تاریخ پژوهی هوشمند» باشد؟به نظر می رسد، با مرور تاریخچه دیجیتالی شدن متون تاریخی و شیوه های ارائه آن در تولیدات مرکز نور و چالش ها و نوآوری ها و فرآوری هایی که در فرایند این مهم در طیّ سالیان متمادی رخ داده، باعث شده مرکز در حال حاضر، دارای حجم انبوهی از اطّلاعات دیجیتالی ارزشمند و غنی شده باشد؛ به طوری که زمینه ایجاد تحوّلات شگرف در تجزیه و تحلیل های داده های تاریخی فراهم گردد و امکان کشف زوایای پنهان و نویافته ای از وقایع تاریخی با توجّه به قابلیت های گسترده فضای دیجیتالی برای پژوهشگران در فهم صحیح و دقیق تاریخِ پُراهمیت اسلام به وجود آید که خود، مقدّمه ای است برای رسیدن به آرمان «پژوهش هوشمند»؛ پژوهشی که در استخراج، ثبت، غنی سازی، تحلیل و استنباط، از رهگذر «هوش مصنوعی» دستیار و تکیه گاه محقّق است.بررسی این موضوع، با توجّه به مقوله نوپدید علوم انسانی و اسلامی دیجیتال، ضروری و مهم به نظر می رسد و سابقه چندانی از این حیث ندارد.

هدف: هدف پژوهش حاضر استخراج و دسته بندی مؤلفه های دانشگاه هوشمند به منظور ارائه یک چارچوب مفهومی است. روش : پژوهش کیفی حاضر با استفاده از راهبرد فراترکیب تدوین شده است. در این راستا، کلیدواژه های تخصصی پژوهش شامل دانشگاه هوشمند، آموزش عالی هوشمند، دانشگاه دیجیتال و آموزش عالی دیجیتال در پایگاه های معتبر علمی Science Direct، Springer، Wiley Online Library، ERIC، Sage Journals، Emerald در بازه زمانی (2010 - 2020) جستجو شدند. از میان 75 مقاله به دست آمده در نهایت 25 مقاله به تحلیل نهایی راه یافت. در راستای دستیابی به هدف پژوهش، سه پرسش مؤلفه های اصلی چارچوب مفهومی دانشگاه هوشمند کدام اند؟ چه عواملی سبب به وجود آمدن شرایط پیچیده و پیدایش دانشگاه هوشمند شده است؟ عوامل زمینه ای برای استقرار دانشگاه هوشمند کدام اند؟ طرح ریزی شد. یافته ها: براساس نتایج حاصل، مؤلفه های دانشگاه هوشمند شامل: پداگوژی هوشمند (آموزش هوشمند، یادگیری هوشمند، ارزیابی هوشمند)؛ پژوهش هوشمند (هوشمندسازی پژوهش، ظرفیت سازی پژوهش)، کارآفرینی هوشمند دانشگاهی (تعامل مستمر با صنعت، خدمات مشاوره و شغلی)؛ حکمرانی هوشمند (حکمرانی خوب بر مبنای هوشمندسازی، رهبری هوشمند آموزش عالی)؛ مدیریت نوین هوشمند (مدیریت هوشمند آموزش عالی، مدیریت هوشمند در دانشگاه)؛ پردیس هوشمند (کلاس هوشمند، هوشمندسازی محیط، پایداری سبز و هوشمند پردیس، معماری هوشمند در پردیس)؛ فناوری های هوشمند (فنی-آماری، فناوری های سطح بالا، قوانین و مقررات هوشمند)؛ ظرفیت سازی هوشمند (توسعه زیرساخت های سخت و فناورانه)؛ مالیه هوشمند (سازوکارهای تأمین و تخصیص منابع مالی، مدیریت مالی هوشمند) و نیروی انسانی هوشمند (اعضای هیأت علمی هوشمند، دانشجویان هوشمند، کارکنان هوشمند و مدیریت منابع انسانی هوشمند) است. در پاسخ به پرسش دوم، عوامل سه گانه؛ زمینه های فرهنگی (تغییر در فرهنگ دانشگاهی و فرادانشگاهی)؛ زمینه های تشویقی- نگرشی (زمینه تشویقی، زمینه نگرشی)؛ زمینه های رقابتی (تشدید رقابت داخل و خارج از آموزش عالی) و عوامل دوگانه؛ تکثیر دگرگونی های فناورانه (توسعه فناورهای غیرآموزشی، توسعه فناوری های آموزشی)، پیدایش تحولات زیستی (تحولات زیستی، تحولات دانشگاهی) بر دانشگاه هوشمند اثرگذار بودند. همچنین علاوه بر شبکه مضامین، چارچوب مفهومی سه بُعدی دانشگاه هوشمند نیز ترسیم شده است. نتیجه گیری: با توجه به تحولات پیش آمده در حوزه های فناوری و تغییر ساختار و ماهیت الگوهای گذشته دانشگاهی و حرکت به سمت دانشگاه های هوشمند در کنار وقوع رخدادهای ناشناخته ای همچون اپیدمی کووید-19، بازگشت به شیوه های گذشته دانشگاهی را دشوار ساخته است. لیکن، برای همسویی با این تحولات خواه و ناخواه نظام های آموزش عالی برای بقاء و کنش گری در شرایط پویا، به سمت هوشمندسازی پیش رفته اند. براساس مولفه های ده گانه شناسایی شده در این پژوهش، سیاست گذاران آموزش عالی و مدیران دانشگاه ها می توانند با توجه به این مولفه استراتژی ها و برنامه هایی را برای هوشمندسازی دانشگاه ها تدوین و پیاده سازی کنند.