اسلام و پژوهش های تربیتی

تربیت کودکان در جامعه مدرن امروز چنان پیچیده است که انتظار ایفای نقش از سوی خانواده به تنهایی، توقعی دور از انتظار می نماید؛ چنان که نظام تربیت رسمی نیز صلاحیت لازم برای انجام این امر را به تنهایی ندارد و صرفاً در سایه تعامل کارآمد این دو نهاد است که می توان نظام تربیتی کودک را به شکل مناسب مدیریت نمود. یکپارچگی سیستم تربیتی در تعامل بین خانواده و نظام تربیت رسمی، سبب هم افزایی در فرایند و روندهای تربیتی می شود. این پژوهش درصدد بررسی و واکاوی مبانی و اصول تربیتی برای تعامل مناسب خانواده و مدرسه در حوزه تربیت کودکان است. بر اساس روش تحلیلی و مطالعات کتابخانه ای، دیدگاه های صاحب نظران دو حوزه تعلیم و تربیت و خانواده و همچنین دیدگاه اسلامی با تکیه بر رویکردهای فقهی، تفسیری و فلسفی احصا شد و در انتها یافته های پژوهش با تجزیه و تحلیل داده ها استنتاج و اصطیاد گشت. یافته های پژوهش نشان می دهد که بر اساس نگاه قرآنی روایی و با توجه به ملاحظات تربیتی، «ولایت الله» مبنا و پایه اصلی تعامل خانواده و نظام تربیت رسمی و «اصلاح شیوه های نادرست تربیتی توسط طرف مقابل»، «لزوم ترکیب نگاه کل نگر نظام تربیت رسمی و جزء نگر خانواده»، «عدم انحصارطلبی در تربیت»، «اعتماد متقابل»، «مدیریت متعهدانه» و «وجود فضای حمایت زا» اصولی اند که مسیر تعامل و مشارکت خانواده و مدرسه را اصلاح و هموار می سازد.

هدف کلی تحقیق حاضر، تدوین الگوی تربیت دینی کودک (بعد عملی یا فروعات) بر اساس اندیشه تربیتی ابن سیناست. از نظر ابن سینا، تربیت دینی تجلی حکمت، رحمت و نعمت عظیم خداوندی است. به بیانی دیگر، تربیت دینی پرورش بعد معنوی و ایجاد رابطه با خداوند است. «هدف» تربیت دینی آشنایی با اعمال عبادی است. هدف غایی آن از نظر ابن سینا، رسیدن به قرب حق اول، معرفی گردید. زمینه های تربیت دینی، ازدواج و محیط می باشند. اصول تربیت دینی نیز شامل آشنایی با اعمال عبادی و اصل اعتدال است. در زمینه روش ها، روش آماده سازی، الگوپذیری و آشنایی با اماکن مذهبی قابل بحث است. محتوای تربیت دینی را ابن سینا مشتمل بر محتوای عبادی و آشنایی با نماز و دعا کردن می داند. بر اساس بیانات بوعلی، عوامل تربیت دینی شامل خانواده، مدرسه و دوستان است و موانع عبارت اند از شرک در عبادت و صفات رذیله. در نهایت نیز الگوی جامع تربیت دینی تدوین می گردد.

این پ ژوه ش با هدف بررسی میزان درگیری اسناد بالادستی آموزش و پرورش ایران با مؤلفه های برنامه درسی معنوی صورت پذیرفته است. روش پژوهش، توصیفی شامل تحلیل اسنادی و نیز تحلیل محتواست و داده های اسنادی به شیوه کیفی و داده های تحلیل محتوا با استفاده از شاخص های توصیفی در فرایند تحلیلی آنتروپی شانون بررسی شده اند. ی اف ت ه ه ای پ ژوه ش بیانگر آن است که چارچوب مفهومی برنامه درسی معنوی را می توان بر اساس مدارک و مستندات مرتبط در چهار مؤلفه هنر و زیباشناسی، تعقل، اخلاق و روح تدوین کرد. افزون بر این، میزان توجه به مؤلفه های برنامه درسی معنوی در اسناد بالادستی آموزش و پرورش متفاوت است؛ به طوری که در مجموع 510 مرتبه به مؤلفه های برنامه درسی معنوی در این اسناد بالادستی توجه شده که میزان تراکم آن در مؤلفه اخلاق 198 فراوانی (82/38 درصد)، در مؤلفه تعقل 155 فراوانی (39/30 درصد)، در مؤلفه هنر و زیباشناسی 95 فراوانی (62/18 درصد) و در مؤلفه اعتقاد به روح (ماوراءالطبیعه) 62 فراوانی (15/12 درصد) بوده است. همچنین میزان توجه به مؤلفه ها، در سند تحول بنیادین 232 فراوانی (49/45 درصد)، در برنامه درسی ملی 154 فراوانی (19/30 درصد)، در نقشه جامع علمی کشور 81 فراوانی (88/15 درصد) و در چشم انداز بیست ساله 43 فراوانی (43/8 درصد) بوده است. در بین اسناد مورد بررسی، بیشترین ضریب اهمیت، مربوط به سند تحول بنیادین آموزش و پرورش (323/0) و کمترین ضریب اهمیت مربوط به سند چشم انداز بیست ساله (109/0) بوده است.

تربیت عقلانی یکی از ابعاد مهم تربیت انسانی است؛ زیرا شرط توفیق در جنبه های دیگر، مانند عاطفی، اخلاقی و اجتماعی نیز معطوف به آن است. برای دستیابی به اهداف مهم این بُعد تربیت، به ارائه الگویی در زمینه برنامه درسی تربیت عقلانی نیاز است. شناخت جایگاه تربیت عقلانی در برنامه درسی «دین و زندگی» دوره دوم متوسطه ایران و ارائه الگوی مطلوب آن، هدف اصلی پژوهش حاضر است و برای شناسایی الگوی مورد نظر، از روش داده بنیاد استفاده شده است. حوزه مورد مطالعه این پژوهش، دیدگاه صاحب نظران رشته های برنامه ریزی درسی و فلسفه تعلیم و تربیت و معارف اسلامی بوده است. بر اساس روش نمونه گیری هدفمند، صاحبان آثار در این زمینه، شناسایی شدند و مورد مطالعه و مصاحبه قرار گرفتند. یافته های پژوهش، ارائه الگوی تربیت عقلانی در درس دین و زندگی است. در این الگوی پیشنهادی، شرایط علّی، عوامل زمینه ای، عوامل مداخله ای، کنش و واکنش ها و پیامدهای الگو تعیین شدند. الگوی پارادایمی طراحی شده می تواند به تحقق تربیت انسان و شهروند مطلوب بر اساس الگوهای اسلامی و رشد معنوی دانش آموزان منجر شود.

هدف پژوهش حاضر، تحلیل محتوای کتاب «هدیه های آسمان» چهارم ابتدایی از لحاظ میزان توجه به مؤلفه های تربیت جهادی در بعد فردی و اجتماعی، به روش کمّی مبتنی بر تحلیل کیفی است. جامعه آماری شامل هفت عنوان کتاب درسی بود که با توجه به نمود بیشتر مؤلفه های تربیت جهادی در کتاب «هدیه های آسمانی»، این کتاب به عنوان نمونه انتخاب شد و همه مطالب کتاب، شامل متن، تصاویر و پرسش ها بررسی شدند. در این پژوهش برای جمع آوری اطلاعات، از فهرست وارسی سنجش مؤلفه های تربیت جهادی، و برای تجزیه و تحلیل داده ها، از روش کیفی توصیفی استفاده شد. یافته های پژوهش حاکی از آن است که 116 قسمت از کل کتاب به مؤلفه های تربیت جهادی اختصاص یافته است: تصاویر با فراوانی 17؛ جملات درون متن با فراوانی 55 و پرسش ها و تمرین و فعالیت انتهای هر درس با فراوانی 44. از نکات قابل توجه اینکه مؤلفه تعاون و همکاری با فراوانی 18 و درصد فراوانی 51/15، بیشترین فراوانی را در بین مؤلفه های تربیت جهادی به خود اختصاص داده و صبر با فراوانی 15 و درصد فراوانی 93/12 در رده دوم و مبارزه با ظلم و شرک با فراوانی 14 و درصد فراوانی 06/12 در جایگاه بعدی قرار داشته اند. همچنین به مؤلفه های شجاعت، روحیه جهادی و پرکاری، کمترین توجه معطوف شده است.

پژوهش حاضر با هدف بررسی جایگاه فروع دین در کتاب های درسی دوره متوسطه اول انجام شده است. روش پژوهش، توصیفی و از نوع تحلیل محتواست. جامعه آماری پژوهش شامل کلیه کتاب های درسی دوره متوسطه اول می باشد که با روش نمونه گیری هدفمند چهار عنوان کتاب (پیام های آسمان، مطالعات اجتماعی، فارسی و آمادگی دفاعی) با دوازده جلد در نمونه قرار گرفت. ابزار اندازه گیری چک لیست تحلیل محتوای محقق ساخته بوده که روایی آن مورد تأیید کارشناسان بوده و پایایی آن با روش ویلیام اسکات، 92 درصد محاسبه شده است و شیوه پردازش داده ها بر اساس روش آنتروپی شانون بوده است. مهم ترین یافته های پژوهش بیانگر این است که در کتاب های درسی دوره متوسطه اول به ترتیب به فرایض نماز، تولی، جهاد و تبری با ضریب اهمیت 174/0، 166/0، 149/0، 148/0 بیشترین توجه، و به فرایض نهی از منکر، روزه، امر به معروف، زکات، خمس و حج به ترتیب با ضریب اهمیت 055/0، 074/0، 067/0، 062/0، 035/0، 067/0 توجه بسیار کمی مبذول شده است. در مجموع، یافته های پژوهش بیانگر این است که در کتاب های درسی دوره متوسطه اول به طور متعادل و متوازن به فرایض فروع دین توجه نشده است.