پژوهشنامه علوی

یکی از مباحث مهم امروز جهان حقوق شهروندی و تربیت شهروندی است. مباحث «شهروندی» به شکل امروزی سابقة تاریخی ندارد، ولی باید اعتراف کرد که طی قرن اخیر مطالب و مباحث آن رشد فزاینده ای داشته است. باید گفت که شاید طرح بحث شهروندی از دیدگاه نهج البلاغه و نظرهای حضرت علی (ع) بهترین شیوه در دست یابی به این حوزه است؛ زیرا نهج البلاغه درحکم برادر قرآن کریم و حضرت علی (ع) از آگاه ترین شخصیت ها به اسلام بعد از پیامبر است. ازطرف دیگر، وی برای مدتی زمام داری حکومت اسلامی را در دست داشته است و بیش از سایر دوره ها زمام داری آن حضرت با تنوع نژادها، زبان ها، رنگ ها، دین ها، و سرزمین ها روبه رو شده است و در این دوره گروه های سیاسی، عقیدتی، و کلامی نیز رشد کرده بودند. در این مقاله با ارائة تعریفی از شهروندی و وضعیت آن، و نیز نظر قرآن در این باره، حقوق شهروندی از دیدگاه نهج البلاغه و حضرت علی (ع) در سه حوزة شناختی، عاطفی، و رفتاری بررسی می شود و در آخر نشان داده می شود که شهروندی در جهان معاصر از معنای حقیقی خود دور شده است و مطابقت نظریات حضرت علی (ع) با قوانین روز جهانی این دورشدن شهروندی از معنای واقعی اش را بیش تر مشخص می سازد.

شعر و ادبیات هر قوم آیینة افکار، باورها، و گرایش های آن است. نماد تفکر، اعتقادات، و فرهنگ مکتبی شیعه نیز در آیینة ادبیات آیینی شاعران ولایی شیعی متجلی است. از آن جا که غدیر نماد تشیع است، چندان هم گزافه نیست اگر شعر غدیر را با شعر شیعی هم خانواده و هم سو به شمار آوریم. چرا که شعر شیعی نشئت گرفته از باورهای ناب معتقدان به ولایت علوی است و آب راهة زلال و پایان ناپذیر آن غدیر خم است. در میان وقایع اسلام، تنها واقعة غدیر است که از همان لحظات وقوع، قطعه شعرى به مثابة سند دائمى ضمیمة آن است. شعر باوزن و قافیة آن مدرک ماندگارى در پروندة غدیر است که سینه به سینه حفظ شده و با توجه به اهمیت ادبى آن در کتاب ها ثبت شده است. ادبیات عرب نیز، که بعد از اسلام، راهی دراز پیموده و پانزده قرن فراز و نشیب ها را پشت سر گذاشته است، خطوط روشنی را در خلال مضامین شعری خود نشان می دهد. یکی از این خطوط روشن، توجه به واقعة غدیر است که در شعر اکثر شاعران عرب متجلی است. سید حمیری یکی از شعرای بزرگ اهل بیت است که دربارة غدیر اشعار بسیاری دارد. وی با بهره گیری از ذوق و قریحة ناب خود، چکامه های زیبا و ماندگاری در توصیف مقام شامخ و فضایل اخلاقی امام علی (ع) و به وی ژه واقعة غدیر خم از خود به یادگار گذاشته است. این شاعر مشهور شیعی با بیت بیت اشعار خود، حقانیت علی و خاندانش را یادآوری کرده و منکران آفتاب آسمان ولایت را به زانو در آورده است. مقالة حاضر بر آن است تا این رویداد عظیم تاریخی (غدیر خم) را در خلال اشعار سید حمیری به تصویر کشد.

مقالة حاضر ابتدا با معرفی و تعریف «حدیث ثقلین» به اهمیت آن در اعتقادات شیعه و نیز در تقویت جریان تقریب میان مذاهب اسلامی می پردازد. حدیث ثقلین بیان گر اعتقاد شیعه به تحریف ناپذیری قرآن، عصمت ائمه (ع)، استمرار امامت، و زنده بودن امام زمان (عج) است. هم چنین این حدیث با خطابی جهان شمول جانشینان پیامبر اکرم (ص) و مرجعیت علمی اهل بیت رسول خدا (ص) را تبیین می کند. در این زمینه برخی مناقشات نیز مطرح است، ازقبیل انحصار وجوب تمسک به قرآن با استفاده از حدیث صحیح مسلم و یا ترجیح احادیثی که اصطلاح عترت و اهل بیت پیامبر در آن ها نیامده است، که بدان ها اشاره می شود. سپس با توجه به اهمیت علمی و تاریخی حدیث الثقلین اثر قوام الدین محمد وشنوی قمی، به بررسی شیوة خاص و آموزندة او در بررسی اسناد و طرق روایی حدیث ثقلین می پردازیم و بر جایگاه مهم این کتاب در مناسبات تاریخی تقریب میان مذاهب اسلامی تأکید می شود.

علی (ع) آگاه ترین فرد به قرآن کریم و تفسیر و تبیین آن کتاب الهی بعد از رسول خدا (ص) بوده است. نقل های متنوعی از ایشان در ابواب گوناگون فقهی برجای مانده است که نشان دهندة دیدگاه های حضرت درمورد آیات فقهی است. براساس روایات، علی (ع) در موضوعات مختلف احکام توصیه ها و تبیین هایی داشته است که مراجعه به کتب تفسیری، مخصوصاً تفاسیر روایی، صحت این ادعا را اثبات می کند. علی (ع) در سخنان خود به تفسیر آیات مرتبط با طهارت، نماز، زکات، خمس، روزه، حج، و جهاد پرداخته است که از فروع دین اند. علاوه بر این، در میان بیانات ایشان به برخی دیگر از مباحث تفسیری در برخی معاملات و عقود مثل دَین، وصیت، نذر، قسم، نکاح، و طلاق پرداخته شده است. حضرت امیر (ع) به اموری مثل اطعمه و اشربه، ارث، حدود، قصاص، و قضا نیز می پردازند که از مباحث فقهی هستند. این مقاله به تحلیل و بررسی روایات مربوط به احکام از دیدگاه علی (ع) می پردازد.

بزرگ ترین دشمن سعادت و رستگاری آدمی نفس خودبین و هوس مدار اوست. این مرتبه از نفس زمینه را برای راه یابی اخلاق ناپسند به عرصة وجود انسان فراهم می کند؛ اگر آدمی با این مرتبه از نفس مبارزه کند، می تواند خویشتن اصلی خود را پیدا کند و به مرتبة بالاتری نائل آید. از این رو، مجاهده با نفس و کنار زدن هواهای نفسانی موجب به بار نشستن اخلاق و شکوفا شدن آن در وجود آدمی می شود. در عین حال، تنوع و کثرت جلوه های هوا و هوس در انسان مبارزه با آن را دشوار می کند؛ به ویژه به این سبب که هوا دربرابر عقل است، اما از جنس عقل عملی، نه عقل نظری، و هوای نفس مانع پدید آمدن انگیزه هایی است که برای تحریک عقل عملی لازم اند. هوای نفس حتی در عقل نظری هم اختلال ایجاد می کند؛ به طوری که گاه انسان باطل را حق می انگارد یا عملاً به شرک روی می آورد. ازآن جا که در منطق قرآن منشأ همة گناهان به هواپرستی منتهی می شود و مرجع همة اوصاف رذیله شرک است، هواپرستی در حقیقت شرک ربوبی است. ازاین رو، علمای اخلاق «تخلیه»، خالی کردن نفس از رذایل، را بر «تحلیه»، آراستن نفس به زیورهای اخلاقی، مقدم می دانند و آن را عامل شکوفایی فضایل اخلاقی برمی شمارند.

یهودیان در نیم قرن اول هجری منشأ اقدامات فرهنگی گوناگونی بودند و بر کل جامعة اسلامی تأثیر گذاشتند. مناسبات سیاسی و اجتماعی یهودیان با مسلمانان و روابط یهودیان با اعراب ساکن جزیرة العرب، ازیک طرف، و سطحی نگری عمومی و ناتوانی سه خلیفة اول از ارائة الگوی مورد نظر اسلام، ازسوی دیگر، فرهنگ اسلامی را با چالشی جدی مواجه ساخت و باعث جلب اعتماد عمومی به بزرگان این قوم شد. با بهره برداری یهودیان از این موقعیت هویت جمعی تغییر کرد و جامعه به سمت عرف گرایی پیش رفت و اشاعة عقاید خرافی باعث تحریف حقایق و تغییر وضع فرهنگی ـ اجتماعی جامعه شد. تغییری که نقش مهمی در تحولات فرهنگی و اجتماعی و سیاسی نیم قرن اول هجری ایفا کرد. سیاست مداران این قوم برای پیشبرد اهداف خود مواضعشان را تغییر دادند و بدنة قدرت را متأثر کردند. آنان با تأمین مطالب مورد نیاز قصه گویان بر افکار عمومی و حکومت تأثیرگذار بودند.