پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

عشق، پدیده ای روانی و حالتی روحی است که با تجربة شخصی و دریافتی درونی همراه است. وصف عشق و شرح حالات عاشق و معشوق در ادبیات، جلوة خاص و گسترده ای دارد. بسامد بالای موضوعات دربارة عشق در فرهنگ و ادب ملل، گویای این ادعا است. در ادبیات ایران زمین نیز شرح و بیان عشق، چه در جلوه های گوناگون عشق مجازی و چه در میراث عرفان، در مرتبة ملکوتی عشق انسان به خدا و عشق خدا به انسان، از زیباترین و درخشان ترین گوهرهای تفکر و اندیشة بشری است. در این میان منظومه های غنایی و عاشقانه در توصیف صحنه های عشق و دلدادگی، حائز اهمیت فراوانی است. شرح ویژگیهای عاشق و معشوق و تعاملات آنها در این آثار جایگاه ویژه ای دارد. یکی از ویژگیهای عشّاق و صفت اخلاقی برجسته آنها، پندناپذیری آنان است که این مطلب رویارویی آنان را با ناصحان و ملامتگران به دنبال دارد؛ اغلب این ناصحان نیز از خویشان و نزدیکان عاشق به شمار میروند و در پیشبرد داستان تأثیر مهمی دارند. در این مقاله به چرایی و علل و زمینه های پندناپذیری عشّاق و اقسام ناصحان و نوع پندهای آنان توجّه شده است.

شعر در بین ایرانیان از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ چنان که اغلب فرمان روایان در گذشته از شعر و شاعر به عنوان سلاحی برای منافع خود استفاده می کردند؛ با آغاز جنبش مشروطیت نگرش شاعران به حکمران و مسائل اجتماعی دگرگون شد. ملک الشعرای بهار برجسته ترین شخصیت ادبی – سیاسی و بهترین نمونة این دگرگونی به شمار می رود. شعر او آکنده از آموزه های اخلاقی و تعلیمی است؛ آموزه هایی همچون دادگری، بخشش، ایثار و مهربانی و امثال آن که به قصد بیداری فرمان روایان از خواب غفلت و برحذر داشتن آنان از خودسری و ستم سروده شده است. این آموزه ها آن چنان متنوع و گسترده-اند که زوایای گوناگون عرصة حکمرانی را در بر می گیرند. شاعر بر اساس فرهنگ الهی و اسلامی، دادگری و عدالت را محور تعالیم خود قرار میدهد و آن را مایة سعادت دو جهان معرفی می کند؛ همچنین وی تحقق ارزش های معنوی و کمال انسان را در فضای استبداد امکان پذیر نمی داند. ریشة آموزه های تعلیمی بهار را باید در تعالیم دین مبین اسلام و فرهنگ و تاریخ ایران باستان جست که با درایت، دل سوزی، شجاعت و هنر او همراه است.

«مثنوی» مولانا اثری عرفانی است که در آن حال و ذوق و عشق و آشفتگی، در قالب تعلیم بیان شده است. در این اثر علاوه بر مفاهیم و معانی اسلامی- عرفانی، مطالبی ذکر شده که راه رسیدن به مقام عالی انسانی و طریق خلیفه اللهی او را نشان می دهد که از مهم ترین آنها، متخلق گشتن به اخلاق نیکوست. هدف مولانا، تعلیم برای رسیدن به کمال نفس است. اندیشه های تعلیمی مولانا، به تصوف او رنگ خاصی بخشیده و او را هم عارف و هم حکیم و هم فقیه معرفی کرده است. مولانا با تعالیم اخلاقی خود به سالکان می آموزد که آزادگی و رهایی از هوای نفس از مهم ترین نکته های عرفانی و اخلاقی است. مولانا اخلاق و عرفان را دو مقولة مرتبط به هم می داند و معتقد است تا سالک متخلّق به اخلاق الله نگردد، نمی تواند مراتب سیر و سلوک را طی کند و عارف راستین تا از رذیلت ها صافی نشود، به مرتبة کمال نمی رسد. در این مقاله با تکیه بر تحلیل ابیات «مثنوی» و روش توصیفی-تحلیلی، به بررسی این مهم پرداخته میشود. با این هدف که اصالت تعلیم را، که رویکرد اصلی مولوی در «مثنوی» است، یادآور شویم.

حوزة ادبیات تعلیمی فارسی نه تنها در قالب و شیوة بیان بسیار رنگارنگ و متنوع مینماید، که در محتوا نیز پهنة وسیعی درنوردیده که از فردیترین عرصة خود سازی و آموزش و تزکیة درون در آثار صوفیانه تا برونیترین حوزة انسانی، یعنی آثار سیاسی و اجتماعی را در بر میگیرد. در نوشتار حاضر شاخصه های ادبیات تعلیمی فارسی از منظر نگرش جنسیتی مخاطبِ این آثار، بررسی شد و نشان داده شد رویکرد اساسی پندنامه های فارسی در جهت تعلیم و تربیت پسران طرح ریزی شده و زنان که در این نظام تربیتی به طور کامل نادیده انگاشته شده و مغفول مانده اند، ناگزیر بوده اند همان نقش ها را بپذیرند و ارزش ها و منطق خود را بر اساس همان گفتمان غالب پیریزی کنند.

هدف پژوهش حاضر تحلیل محتوای مهارت های عام زندگی زناشویی و خانوادگی در «بوستان» سعدی است. روش پژوهش حاضر توصیفی از نوع تحلیل محتوا و به صورت کیفی است. «بوستان» سعدی، به وسیله چک لیست محقق ساختة مهارت های عام زندگی زناشویی و خانوادگی مورد تحلیل محتوا قرار گرفت. سپس اطلاعات حاصل، به وسیله شاخص آماری فراوانی، مورد تحلیل قرار گرفت. نتایج پژوهش نشان داد که «بوستان» سعدی در مجموع 302 مرتبه به مهارت های عام زندگی زناشویی و خانوادگی توجه کرده است. مهارت هایی از جمله: سنجیده سخن گفتن، پرحرفی نکردن، صحبت کردن در فرصت مناسب، فضیلت سکوت، اهمیت ارتباط غیرکلامی نسبت به ارتباط کلامی، مهار خشم، مهر و محبت، صبر و شکیبایی، تکانشی عمل نکردن، بخشش و چشم پوشی، انتقادپذیری و خوش اخلاقی. با بررسی مهارت های عام زندگی زناشویی و خانوادگی در «بوستان»، مشاهده شد که سعدی چگونه در تک تک اشعار خود مهارت های زندگی زناشویی و خانوادگی را ذکر کرده است. این مهارت ها با حلاوتی خاص به رشتة نظم کشیده شده و این نشان دهندة آن است که سعدی از میان دیگر هم طرازان خود نسبت به مسائل خانوادگی، اجتماعی، نگرش ها و ارزش های مذهبی عنایتی ویژه داشته است. بلاغت و رسایی سخن وی با عوامل متعددی پیوند دارد. او از هر فرصتی برای به اوج رساندن کلام خود و تسخیر بیشتر مخاطب بهره جسته است. اگرچه هدف اصلی سعدی حکایت پردازی نبوده است، بلکه از حکایت بیشتر به عنوان ابزاری برای تبیین دقیق تر اهداف تعلیمی و تربیتی خویش و همراه کردن مخاطب با خود بهره میگیرد؛ اما باریک بینیها و ظرافت کاریهای آگاهانة او در گزینش افراد یا اشخاص و عناصر حکایت ها نیز در بلاغت جویی او بیتأثیر نیست.

پادشاهی، در باور و فرهنگ ایرانیان، مدّت ها فرّه ای ایزدی به حساب میآمد. شاهان گرچه به مددِ زر و زور یا به طریق موروثی بر اریکة قدرت تکیه میزدند، در حقیقت حکومت را هدیه ای از جانب پروردگار و حقّ مسلّمِ خود میدانستند. اگر ما نیز این عقیدة نااستوار را، صحیح فرض کنیم، باید بگوییم کمتر پادشاهانی در طول تاریخ وجود داشته اند که قدر این موهبت الهی را دانسته و از آن در جهت منافع و مصالح جامعه استفاده کرده باشند . بیشتر آن ها کسانی بوده اند که برای استمرار قدرتمندی خود، بر زیردستان ستم کرده، امنیتِ مالی و جانی آن ها را قربانی خواسته های سیریناپذیرِ خود کرده اند. در این گفتار، با توجه به متون ادبی قرن چهارم تا هفتم هجری به ویژگیهای یک حکومت آرمانی پرداخته ایم تا دانسته شود که حکومت چگونه باید رفتار کند تا همگان آرامش و امنیت را حس کنند و از رفاهی نسبی برخوردار باشند؛ سپس به یادکردِ اخلاق و منشِ پادشاهانی پرداخته ایم که بنا به روایت شاعران و نویسندگانِ این دوره، از عدالت و دادگری بهره ای داشته اند و ردّ پای حاکمیت صحیح در زندگیشان دیده شده است. بدیهی است آنچه از نظر میگذرانید، شواهدی است که از متون ادبی استخراج شده؛ بنابراین میتواند در مقایسه با حکومت های آرمانیای که از زبانِ متفکران و جامعه شناسان معرفی شده، مورد بررسی قرار بگیرد.

بخش گسترده ای از شهرت شیخ شیراز در گرو قدرت سخنوری و فصاحت و بلاغت اوست. با این همه او از آن هنرمندانی نیست که تنها برای نشان دادن قدرت قلم خود مضامینی را به کار گرفته باشد. او مصلحی نیک اندیش است که دردهای جامعه و بویژه مشکلات رفتاری حاکمان روزگار خود را به خوبی دریافته و برای درمان آن ها از هنر سخنوری خویش بهره گرفته است. بدیهی است که ابزار مورد استفادة شیخ زبان است؛ ولی هنر مضاعف او در شگردهای اندرزگویی به حاکمان تجلی یافته است. شیخ شیراز با آگاهی از روحیات حاکمان، شیوة «هدایت غیرمستقیم» را برگزیده است. در این روش او با بهره گیری آگاهانه از هنر داستان پردازی، ضمن خلق حکایاتی رفتار ناپسند حاکمان را به دیگران نسبت داده و با تقبیح آن، بیآن که حساسیت و مخالفت حاکمان را برانگیزد، «داروی تلخ پند» را در کام جانشان تعبیه کرده است. در مقالة حاضر این شگرد تربیتی سعدی بررسی شده است.

نویسندگان کتاب های «کلیله و دمنه» و «گلستان» سعدی، هر یک به گونه ای در طرح مسألة حکومت و ضرورت تشکیل دولت های سیاسی تأکید ورزیده اند. در هر دو اثر مذکور، مسألة آیین کشورداری، حکومت، شیوه و راه های آن قابل بررسی است. رعایت ِاصول و موازین اخلاقی در کشورداری هم چون عدالت، رعیت پروری و امثال آن، پیوندی استوار با شیوة شخصی شاهان دارد و حتی این امر در منابع تاریخی ایران نیز نمود فراوانی دارد. «کلیله و دمنه» و «گلستان» نیز هریک به سهم خویش تأثیر عمده ای دارند. سعدی در «گلستان» یک باب را به سیرت پادشاهان اختصاص میدهد و نکات مهمی را در این زمینه متذکر میشود. در کتاب «کلیله و دمنه» نیز این امر به گونه ای دیگر و با زبان حیوانات بازگو میشود. نویسندگان هر دو کتاب «کلیله و دمنه» و «گلستان»، در صدد چاره برای رفع مشکل های مردم و دفع ستم و فساد و تباهی هستند. در هر دو اثر، حکومت ظالمانه ناروا دانسته شده و برای ریشه شناسی ناهنجاری حکومت ها، الگویی مناسب ارائه میشود که در صورت تحقق آن ها، سعادت دنیا و آخرت مردم تأمین میشود. در نظر نویسندگان هر دو اثر، هر گونه رفتار پادشاه، عوامل حکومت و صاحبان حرفه و پیشه، به شرط این که غفلت از خداوند نباشد و در جهت رضای حق و شفقت بر خلق باشد شایسته و سازنده است. نویسندگان هر دو اثر، برای رسیدن به الگوی برتر حکومتی، نگرشی اسوه گرا دارند و برای نشان دادن نمودار عینی آن به آموزه های دینی تکیه می کنند و بر اهتمام به امور دنیا و دین تأکید میورزند. هر دو اثرعدالت محوری و رعیت پروری را مهم ترین رکن حکومت صالح به شمار میآورند. این مقاله به منظور تبیین شیوه های حکومتی عادلانه و با تکیه بر عدالت، در «کلیله و دمنه» و «گلستان» تدوین شده و یافته های پژوهش به شکل توصیفی وتحلیلی ارائه شده اند.