قادر بالاخانی

مقاله حاضر موضوع تجربه بارداری را با تمرکز بر دو مؤلفه کلیدی زنان و بارداری و با هدف شناخت بیشتر از مسئله جمعیت در ایران، مورد بررسی قرار داده است. این بررسی با روش تحلیل مضمون و تمرکز بر داده های استخراج شده از مصاحبه های نیمه ساختار یافته با 30 نفر از زنان باردار اردبیلی، انجام گرفته است. بر اساس یافته های پژوهش یازده مضمون پایه شامل: بارداری به مثابه امر ایجابی، فشار خانواده، منزلت بارداری، نفوذ مردانگی، بارداری بر مدار پزشکی، فضای مجازی، مقاومت، بارداری اراده شده، تقابل زنانه، نگرانی و محدودیت ادراک شده استخراج گردید. این مضامین در قالب سه مضمون ساختار سنتی و جدید، عاملیت سازمان دهی و الگوی نهایی در قالب شبکه ای از مضامین، تحت عنوان «بارداری در کشاکش ساختار و عاملیت» تدوین شده است. بر اساس یافته های تحقیق می توان استدلال کرد که بارداری فراتر از یک رویداد زیستی، فرایندی چندوجهی است. تجربه زیسته زنان در طول این فرایند و در مواجهه با وجوه متفاوت آن شکل می گیرد و این تجربه در زمینه ای دیالکتیکی از حضور نهادهای سنتی و مدرنی چون خانواده و پزشکی توسط کنشگرانی آگاه زیسته می شود.

انتخاب نام به مثابه تکمله ای بر فرایند تولد و ضرورتی اجتناب ناپذیر برای بودن در ساختار روابط اجتماعی، نخستین تجربه اجتماعی نوزاد انسان است که در نهاد خانواده و برمبنای مجموعه ارزش های اجتماعی و فرهنگی انجام می گیرد. بر این اساس، تحقیق حاضر به عنوان حوزه ای که می تواند بازتاب دهنده فضای فرهنگی جامعه اردبیل باشد، به روش پیمایش و در بین نمونه ای به حجم 384 نفر مطالعه شده است. تحلیل نام ها برمبنای ریشه زبانی و گرایش هویتی، نشان داد که اغلب نام ها ریشه فارسی دارند. خانواده ها زمان زیادی برای انتخاب نام ها صرف کرده اند و این انتخاب اکثراً برمبنای توافق والدین انجام گرفته است. انتخاب نام نوزادان به شدت تابع جنسیت و تاحدودی، مؤلفه هایی چون سرمایه فرهنگی، تماشای تلویزیون و به شکل جزئی تر، تابع تحصیلات والدین است. بین متغیرهایی چون طبقه اجتماعی و خاستگاه شهری یا روستایی خانواده با متغیرهای فضای انتخاب نام، رابطه معنی داری مشاهده نشد. کم رنگ شدن تفاوت ها در زمینه های مختلف اجتماعی فضای انتخاب نام و وجود نوعی همگرایی در انتخاب نام های خنثی با محوریت جنسیت در یک ساختار خانوادگی هسته ای بر این مهم دلالت دارد که فضای فرهنگی حاکم بر جامعه مورد مطالعه، در راستای کم رنگ شدن اثرات متغیرهای تعین بخش پیشین، دگرگون و بیش از گذشته پیچیده شده است

این مقاله با هدف ترکیب کمّی نتایج مطالعاتی درباره عوامل تأثیرگذار بر نگرش ها، تمایلات و قصد باروری در ایران نوشته شده است. بدین منظور با استفاده از روش فراتحلیل و نرم افزار جامع فراتحلیل (CMA3)، 26 مقاله در بازه زمانی 1389 تا 1398 بررسی شده است. 16 مقاله به بررسی تمایلات و قصد باروری و 10 مقاله نیز به بررسی نگرش های فرزندآوری پرداخته اند. نتایج نشان داد تأثیر متغیرهای تحصیلات، سن ازدواج، تعداد فرزندان موجود، مشارکت اقتصادی اجتماعی، فردگرایی، نگرش به اشتغال، رسانه های خارجی، و اینترنت بر تمایل و قصد باروری منفی بوده و درمقابل، متغیرهای سن، سکونت روستایی، درآمد، دین داری، حمایت اجتماعی، تعداد خواهر و برادر، و کیفیت زندگی بر تمایل و قصد باروری اثر مثبت داشته اند. اندازه اثر این متغیرها همگی کمتر از 3/0 بوده و بیشترین میزان اندازه اثر متعلق به متغیرهای فردگرایی (296/0-) و تعداد فرزندان موجود (224/0-) است. همچنین، از بین متغیرهای تأثیرگذار بر نگرش های فرزندآوری، تأثیر درآمد و اختلاف سنی با همسر مثبت بوده و درمقابل، سرمایه و مصرف فرهنگی، تحصیلات، پایگاه اقتصادی اجتماعی، سن و شبکه های مجازی اثر منفی داشتند. اندازه اثر این متغیرها همگی کمتر از 3/0 بوده و بیشترین میزان اندازه اثر متعلق به متغیرهای درآمد (272/0) و سن (258/0-) است. ازاین رو، عوامل و نیروهای اجتماعی متعددی در تغییر نگرش به فرزند و کاهش فرزندآوری اثرگذار بوده اند که نشان دهنده ناهمگونی های موجود در جامعه ایرانی بوده و لزوم توجه به تفاوت های موجود در بین گروه های اجتماعی مختلف را به مسئولان امر یادآور می کند.

سیاست های جمعیتی به مثابه مجموعه تدابیر نظام مند، برای مدیریت تغییرات جمعیت تعریف شده که اغلب با مسئله جمعیتی متناظر است. بر مبنای رقم پایین نرخ باروری کل در ایران و کاهش رشد جمعیت، جمعیت کشور در سال های آتی احتمالاً همچنان روند کاهشی خواهد داشت؛ بر این اساس در پژوهشی کیفی، نگرش جوانان 20 تا 35 سال شهر اردبیل نسبت به مقولات فرزندآوری و سیاست های جمعیتی با روش تأویل و بهره گیری از تکنیک مصاحبه عمیق مطالعه شد. در مرحله کدگذاری باز، از بین داده های تحقیق 7 مضمون از 7 واحد معنایی متوالی شامل: بیگانگی شناختی، ارزیابی منفی از سیاست ها، نارضایتی اجتماعی، زمانمندی باروری، نا همنوایی ناباروری به مثابه داغ اجتماعی، کفایت کمّی و جنسی استخراج شد. یافته ها نشان می دهد نگرش افراد نسبت به سیاست های جمعیتی به لحاظ شناختی، پایین و به جهت فقدان اقدام عملی، منفی است. همچنین سیاست های افزایش جمعیت به علت شرایط حاکم بر جامعه با چالش نارضایتی اجتماعی مواجه است. به نظر می رسد ضروری است نگرش افراد جامعه نسبت به فرزندآوری را در بستر نهاد خانواده مطالعه و تبیین نمود؛ به دلیل آنکه فرزندآوری همچنان امری اجتناب ناپذیر است، هرچند که در الگوهای ساختاری جدید، افراد می توانند زمان فرزندآوری خود را کنترل، مدیریت و انتخاب نمایند.

سیاست های جمعیتی به مثابه مجموعه تدابیر نظام مند، برای مدیریت تغییرات جمعیت تعریف شده که اغلب با مسئله جمعیتی متناظر است. بر مبنای رقم پایین نرخ باروری کل در ایران و کاهش رشد جمعیت، جمعیت کشور در سال های آتی احتمالاً همچنان روند کاهشی خواهد داشت؛ بر این اساس در پژوهشی کیفی، نگرش جوانان 20 تا 35 سال شهر اردبیل نسبت به مقولات فرزندآوری و سیاست های جمعیتی با روش تأویل و بهره گیری از تکنیک مصاحبه عمیق مطالعه شد. در مرحله کدگذاری باز، از بین داده های تحقیق 7 مضمون از 7 واحد معنایی متوالی شامل: بیگانگی شناختی، ارزیابی منفی از سیاست ها، نارضایتی اجتماعی، زمانمندی باروری، نا همنوایی ناباروری به مثابه داغ اجتماعی، کفایت کمّی و جنسی استخراج شد. یافته ها نشان می دهد نگرش افراد نسبت به سیاست های جمعیتی به لحاظ شناختی، پایین و به جهت فقدان اقدام عملی، منفی است. همچنین سیاست های افزایش جمعیت به علت شرایط حاکم بر جامعه با چالش نارضایتی اجتماعی مواجه است. به نظر می رسد ضروری است نگرش افراد جامعه نسبت به فرزندآوری را در بستر نهاد خانواده مطالعه و تبیین نمود؛ به دلیل آنکه فرزندآوری همچنان امری اجتناب ناپذیر است، هرچند که در الگوهای ساختاری جدید، افراد می توانند زمان فرزندآوری خود را کنترل، مدیریت و انتخاب نمایند.

نظام های ارزشی در حال تغییری که در حوزه ی خانواده بر آن ها تأکید شده و تحت عنوان ارزش های خانوادگی مدرن نام برده می شوند، در کنار ارزش های خانوادگی سنتی قرارگرفته و جوامع را با تردید در عقاید و ارزش های تشکیل دهنده ی هویت فرهنگی جامعه مواجه می سازند. به دلیل اهمیت این مسئله، موضوع مقاله ی حاضر بررسی عوامل مؤثر بر ارزش های خانوادگی در ایران است، این بررسی به شیوه چندسطحی با تمرکز بر تحلیل ثانویه ی داده های پیمایش وضعیت اجتماعی، فرهنگی و اخلاقی جامعه ی ایران و همچنین نتایج حاصل از سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1395 و با بررسی عوامل مؤثر بر ارزش های خانوادگی در دو سطح خرد و کلان انجام گرفته است. واحد مطالعه در سطح خرد فرد بوده و در سطح کلان استان به عنوان واحد مطالعه انتخاب شده است. بر اساس نتایج مطالعه، بین متغیرهای اعتماد اجتماعی، استقلال فردی، مصرف رسانه و پایگاه اقتصادی اجتماعی با ارزش های خانوادگی مدرن، رابطه مثبت و معنی دار بوده و رابطه ی بین دین داری با ارزش های خانوادگی مدرن نیز منفی و معنی دار بوده است. نتایج تحلیل چندسطحی نیز نشان داد که تفاوت معنی داری در ارزش های خانوادگی مدرن بین استان های کشور وجود دارد. به این معنا که تفاوت میانگین بین استان های کشور ناشی از تصادف نبوده و تابعی از متغیر سطح کلان، یعنی میزان توسعه یافتگی است.

افزایش آمار طلاق، افزایش سن ازدواج، کاهش نرخ باروری و کاهش ازدواج از مهم ترین چالش های امروزین خانواده در ایران محسوب می شوند. چالش هایی که به مثابه مجموعه تغییرات ساختاری و کارکردی خانواده تحت عنوان فردی شدن نهاد خانواده مفهوم سازی شده اند. یکی از مهم ترین پیامدهای چنین تغییراتی، ظهور فردگرایی در عرصه ی خانواده است که بر تغییر ارزش های خانواده به معنای ارجحیت خواسته های فردی بر خواسته های جمعی دلالت دارد. در مقاله ی حاضر، فردگرایی در عرصه ی خانواده با تأکید بر میزان پای بندی به ارزش های خانواده بررسی شده است. هدف از این بررسی پاسخ گویی به این سؤال بود که آیا با توجه به تحولات اخیر جامعه ی ایران به طور عام و خانواده به گونه ای خاص می توان از ظهور فردگرایی در عرصه ی خانواده ی ایرانی سخن گفت یا خیر؟ این بررسی به روش پیمایش و با تمرکز بر یک نمونه ی 408 نفری از شهروندان تهرانی انجام شده است. تحلیل یافته های تحقیق نشان داد که ارزش های خانواده در راستای ظهور فردگرایی دستخوش دگرگونی شده است، اما این دگرگونی بسته به هر یک از ابعاد پنج گانه مورد مطالعه ارزش های خانواده متفاوت است، به این ترتیب که در بعد ارزش های سلسله مراتبی و کنترلی خانواده افراد فردگرا، در بعد ارزش های خویشتن داری تا حدودی فردگرا، در بعد ارزش های سنتی وضعیتی بینابین و در بعد ارزش های تعهدی خانواده افراد جمع گرا هستند. مقایسه ی گروه های مختلف سنی، جنسی و تحصیلی نشان داد که میزان فردگرایی در عرصه ی ارزش های خانواده در بین زنان، جوانان و افراد با تحصیلات دانشگاهی بیشتر است.

فردی شدن به این معناست که افراد در جریان افول نهادهای اجتماعی، جهان زندگی خود را بازتولید کنند. تحقیق حاضر با تمرکز بر نهاد خانواده، تغییرات جمعیت شناختی در ایران را بررسی می کند، تغییراتی نظیر افزایش آمار طلاق و کاهش شدید نرخ باروری که نشان می دهد خانواده ی ایرانی دستخوش دگرگونی شده است. در تحقیق حاضر، این دگرگونی با استفاده از شاخص های فردی شدن خانواده مفهوم سازی و بررسی شده است. با توجه به اهمیت و جایگاه خانواده در ایران، هدف، یافتن پاسخ این سؤال است که آیا می توان از فردی شدن خانواده در ایران سخن گفت یا خیر؟ به همین منظور روند تغییرات جمعیت شناختی خانواده با تأکید بر شاخص های طلاق، باروری و ازدواج در فاصله ی سالهای 1335 تا 1393 به شیوه ی روند پژوهی بررسی شده است؛ این بررسی بر اساس داده های مرکز آمار ایران و مجموعه ای از گزارش های معتبر ملی در دو سطح کشوری و استانی انجام شده و در جریان آن رابطه ی بین شاخص های جمعیت شناختی فردی شدن خانواده با مجموعه ای از شاخص های توسعه ی اجتماعی نیز به لحاظ آماری مقایسه شده است. یافته های تحقیق نشان می دهد که تغییرات جمعیت شناختی خانواده ی ایرانی در راستای فردی شدن هر چه بیشتر عرصه ی خانواده، روند مشخصی دارد؛ این تغییرات در تمامی 31 استان کشور مشاهده شده، اما شدت و اندازه ی تغییرات در استان ها بیش از آنکه به تفاوت های فرهنگی و جغرافیایی مربوط شود، تابع سطح توسعه ی اجتماعی و اقتصادی است.

"عتماد اجتماعی یکی از عناصر اساسی نظم جامعه است. اعتماد اجتماعی تحت تاثیر عوامل مختلفی تقویت و یا تضعیف می‌شود که یکی از آن‌ها رسانه‌های جمعی است. تحقیق حاضر در چارچوب روش پیمایشی با نمونه‌ای 400 نفری از شهروندان تهرانی و به منظور بررسی تاثیر رسانه‌های جمعی بر اعتماد اجتماعی انجام گرفته است. در این راستا رابطه استفاده از سه نوع رسانه جمعی (تلویزیون داخلی، تلویزیون ماهواره‌ای و روزنامه) با سه نوع اعتماد میان‌فردی، عام و نهادی بررسی شده است. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که میزان استفاده از رسانه‌های جمعی با اعتماد میان‌فردی رابطه معنی‌داری ندارد، اما با اعتماد عام و نهادی رابطه دارد؛ دیگر آن‌که نوع مالکیت و شیوه مدیریت بر رسانه، با اعتماد اجتماعی ارتباط دارد. "