عابد تقوی

در پژوهش هایی که اندیشمندان حوزه علوم اجتماعی صورت می دهند، توجه به رویکرد های تاریخی جامعه شناسی شهر، نقطه اشتراک مطالعات جامعه شناسی با علوم دیگری نظیر تاریخ، جغرافیا، انسان شناسی وباستان شناسی است. از این منظر مطالعه سیر تحول تاریخی شهر در بستر زمان و بررسی تغییرات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جامعه شهری، زمینه مناسبی برای انجام تحقیقات علوم میان رشته ای چون مطالعات اجتماعی و باستان شناسی محسوب می شود. عموماًانسان شناسی و به طور اخصباستان شناسیاز جمله علومی هستند که به بازسازی تحولات اجتماعی و شناسایی رفتارهای پیچیده انسانی براساس بقایای مادی و ملموس گذشته می پردازند. پهن دشت گرگان به عنوان یکی از مراکز مهم تمدن در شمال ایران، از دوران پارینه سنگی جدید تا به امروز همواره زیستگاه انسان بوده است. شهر قدیمگرگان واقع در بخش مرکزی دشت گرگان، مهم ترین بخش این پهن دشت فرهنگی به شمار می آید. این شهر در عصر ساسانی به صورت قلعه ای نظامی با برج و باروهای بلند آرایش یافته بود و از قرون اولیه اسلامی تا دوره ایلخانی به طور مداوم در قالب «شهر» از مراکز مهم سلسله های اسلامی زیاریان، علویان، سامانیان و سلجوقیان به شمار می آمده است. مقاله حاضر برآناست تا با استفاده از یافته های باستان شناسی و روش تحلیل تاریخی، بازتاب تحولات اجتماعی را در فضاهای شهری گرگاندوران اسلامی مطالعه کند و از ترکیب جمعیتی محلات و طبقه بندی آن ها برحسب موقعیت اجتماعی، اقتصادی وفرهنگی سخن بگوید.

با روی کار آمدن حکومت های نیمه مستقل محلی در سواحل جنوبی دریای خزر ، ایالات شمالی ایران صحنة درگیری و مناقشات سیاسی میان فرمانروایان محلی با حاکمان اموی و عباسی شد. تأمین امنیت سیاسی منطقه و ایجاد فضایی مساعد برای توسعة اقتصادی موجب شکل گیری پادگان های چند منظوره ای در گسترة وسیع جغرافیایی طبرستان شد. این پادگان ها که در متن های تاریخی و جغرافیایی با عنوان مسلحه ، ساخلو و زینستان از آن ها یاد شده، در دورة زمامداری والیان خلافت عباسی در طبرستان به دست ابوالعباس طوسی، فرمانده و حاکم طبرستان بنا شد. قلمرو جغرافیایی تحت پوشش آن ها در سه ناحیة جلگه ، میان بند و کوهستان از شهر تمیشه در مرز شرقی طبرستان آغاز می شد و در شهر چالوس در غرب این ایالت به پایان می رسید. تعداد پادگان های طبرستان در تاریخ های محلی و متن های جغرافیایی بین 31 ، 45 و 50 عدد متغیر بوده و از این تعداد 31 پادگان در این مقاله شناسایی شده است. در این پژوهش سعی شده است تا با استفاده از منابع تاریخی و جغرافیایی به شناختی منطقی از علل پراکندگی و عملکردهای چندگانة پادگان ها دست یافته شود.

از شواهد هنر معماری هخامنشیان در مرزهای کنونی ایران می توان کاخ های متعددی را برشمرد که در بخش هایی از استان های فارس و بوشهر پراکنده شده اند. در بیشتر پژوهش های باستان شناختی و معماری بر نحوه پراکندگی، ویژگی های ساختار معماری و نقوش برجسته تاکید ویژه ای شده اما توجه چندانی به رویکردهای مهندسی و طراحی معماری بخش های مختلف بنا های نشده است. در پژوهش حاضر تلاش بر این است که با رویکردی فنی و با تحلیل های مهندسی نحوه عملکرد سامانه تهویه و نورگیری بناهای تخت جمشید مورد بررسی قرار گیرد. در این راستا پس از مطالعات کتابخانه ای و بررسی پیشینه تحقیق ، با استفاده از نرم افزار 3DMAX و مدل های سه بعدی طراحی شده، به بررسی موضوع پرداخته ایم. نتایج حاصل از این تحقیق حاکی از آن است که سامانه نورگیری و تهویه در کاخ های صد ستون، عمارت خزانه و برخی کاخ های مشابه دیگر، برخلاف طرح های پیشین به صورت جانبی بوده است؛ بدین شکل که اختلاف ارتفاع حاصل از دیوارهای خارجی و داخلی این کاخ ها، شرایط مناسبی برای نورگیری از جناحین دیوارها با تعبیه پنجره هایی در بالای آن ها فراهم می نموده است.