سلمان قاسمیان

مناسبات عشیره ای و ساختارهای تاریخی قدرت و مرز در عمان متصالح ( امارات متحده عربی) در دو سده 13 و 14هجری/19 و 20 میلادی تا تأسیس امارات متحده عربی در 1971 میلادی، نقش تعیین کننده ای در شناخت هویت تاریخی شیخ نشین های خلیج فارس دارد. شرایط خاص جغرافیایی این منطقه، این وضعیت خاص اجتماعی را برای آن رقم زده است. اهمیت موضوع، نقش مناسبات عشیره ای در ترسیم مرزهای قدرت و سیاست در امارات متحده عربی، به واسطه نقش آن در فهم ماهیت تاریخ تحولات سواحل جنوبی خلیج فارس طی یک سده اخیر دارد. از جهت دیگر، پیچیدگی سیاسی مرزها ناشی از روابط میان نظام های عشیره ای و فرهنگ بدوی حاکم بر بخش مهمی از مناطق ساحلی و درونی، بر اهمیت موضوع نقش مناسبات عشیره ای در فرایند ساخت قدرت و مرزهای سیاسی این منطقه طی دو سده اخیر افزوده است. عوامل تعیین کننده روابط عشیره ای، ساختار سنتی روابط و تحولات درونی عمان متصالح نشان می دهد که در کنار سیاست های استعماری، پیوندهای عشیره ای و توان شیوخ در توسعه این گونه پیوندهای تعیین کننده محدوده نفوذ آنان در دوران شکل گیری مرزهای سیاسی بوده است. موضوع امنیت و منافع یا نیازهای عشیره ای، نقش تعیین کننده ای در ترسیم جایگاه شیوخ داشته است. این وضع تا اواخر سده 20م ادامه داشت که مفهوم مرز و ملت برای نخستین بار مطرح شد . این مقاله با رویکردی تحلیلی و با روش مطالعات کتابخانه ای، به دنبال پاسخ به این پرسش اساسی است که روابط عشیره ای و سازوکار قدرت شیوخ، چه جایگاهی در تغییرات ساختاری و تحولات تاریخی منتهی به شکل گیری امارات متحده عربی داشته است؟ در این میان با بررسی شواهد موجود، مجموع عوامل جغرافیایی و انسانی و تحولات تاریخی سده 13ق/19م را باید در فهم تحولات منتهی به قدرت یابی بنی یاس در امارات متحده، مد نظر قرار داد.

ارتباطات و پیوند های ایران و عرب ها به عصر پیش از شاهنشاهی هخامنشی بازمی گردد. بخش مهمی از این ارتباط ناشی از نیاز مردمان بادیه نشین به امکانات موجود در فلات ایران و کالاهای تجاری بود که میان ایران و هند و چین تجارت می شد. مهاجرت گروه های اجتماعی به واسطه فقدان شرایط زیست انسانی در سواحل جنوبی خلیج فارس، اگرچه به تدریج صورت پذیرفت، بر ساختار اجتماعی و سیاسی بخش هایی از جزایر و سواحل تأثیر گذاشت و عرب ها در سایه فرهنگ و امنیت ناشی از نظارت حکومت مرکزی ایران طی دوره باستان در بخشی از تجارت خلیج فارس فعالیت داشتند. وجود فرهنگ شبکه ای بازار در دریا و اهمیت تجارت و سهولت در رفت وآمد کشتی های تجاری روابط مسالمت آمیز ایرانیان و عرب ها را سبب می شد. هرچند در مواردی عرب ها به واسطه عدم درک مقتضیات فرهنگ دریا از سوی حکومت مرکزی سرکوب می شدند، کوچ برخی قبایل عرب در خوزستان، فارس، کرمان و مکران نشانگر نگاه تعامل گرای شاهان ساسانی است، هرچند این مهاجران گاهی به یک تهدید برای کیان شاهنشاهی بدل می شدند. به هرحال، ایرانیان و عشایر پراکنده عرب در یک تعامل اقتصادی و فرهنگی در کنار هم می زیستند و زمینه رشد و رونق فرهنگی و اقتصادی خلیج فارس را فراهم کردند. این پژوهش بر آن است تا به شیوه توصیفی-تحلیلی، بر مبنای شواهد مکتوب برجای مانده، مناسبات سیاسی ایران و عرب ها را در خلیج فارس در 150 سال نخست شاهنشاهی ساسانی، بررسی کند.

شیعیان سواحل جنوبی خلیج فارس طی دوران اسلامی میراثی فرهنگی و تمدنی را بنیان نهادند، اما طی سده 10 و 11 قمری، تغییر شرایط و ظهور دو جریان هم زمان استعمار با مبانی فکری و سیاسی جدید و استبداد حکمرانان نورسیده عثمانی بر حیات اجتماعی آنان تأثیراتی گذاشت. این تأثیرات عمیق بیش از هر چیز ناشی از این مبنای اساسی بود که به واسطه تمرکز بینش و روش نوین اقتصادی و فرهنگی عناصر استعماری بر حوزه دریاها، تأثیر استعمار بر ساحل نشینان خلیج فارس از نظر کمی و کیفی عمیق تر و گسترده تر بوده است. این تحقیق با هدف بررسی تأثیر پدیده استعمار بر جوامع شیعی حوزه خلیج فارس، با رویکردی تحلیلی و براساس مطالعات کتابخانه ای به دنبال پاسخ به این پرسش اساسی است که تأثیر ظهور استعمار بر وضعیت اقتصادی و اجتماعی شیعیان سواحل جنوبی خلیج فارس چه بود؟ وجود تعارض میان آموزه های ظلم ستیزی شیعه با رویه های استعماری سبب رویارویی این دو جریان و بروز تأثیرات عمیقی بر حیات اقتصادی و اجتماعی شیعیان طی سده 10 و 11 هجری بوده است.

ارتباط حکومت ایران با فرهنگ صید و تجارت مروارید در بنادر و جزایر خلیج فارس که در قالب یک صنعت با سازوکاری سنتی و باستانی تلقی می شود، نقش مهمی در بازشناسی مفاهیم تاریخی و سنتی حاکم بر مناسبات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ساحل نشینان خلیج فارس و هویت تاریخی این منطقه دارد. معیشت ساکنان بنادر و جزایر تا حدود زیادی به این کالای مهم و درآمدزا وابسته بوده است، این وابستگی همراه با اتکای این صنعت بر مهارت و دانش بومی، سبب نقش مهم این کالا در تداوم حیات سنتی و فرهنگ و هویت ساحل نشینان در دوران استعمار شد. این مقاله با رویکردی تحلیلی و بر اساس برخی شواهد تاریخی وبا هدف بررسی ماهیت و ابعاد نظام دیوان سالاری غیرمستقیم و نیابتی در منطقه خلیج فارس به دنبال پاسخ به این پرسش اساسی است که ابعاد حضور دیوانسالاری ایرانی در صید و تجارت مروارید در منطقه خلیج فارس را از چه زوایای باید مورد بررسی قرار داد؟ فرض غالب بر این است که با توجه به اهمیت صنعت مروارید و تأکید محققین بر وجود ضوابط و یک عرف باستانی، دیوان سالاری به طور غیر مستقیم در مدیریت صیدگاه ها و انتظام امور مربوط به صیدگاه ها و صیادان مروارید نقش داشته است.

إنّ ازدیاد سطوه بریطانیا علی الخلیج الفارسی فی نهایه القرن التاسع عشر وأوائل القرن العشرین، استدعی إلی ضروره إقصاء خصوم هذا البلد فی المنطقه ؛ سیاسیاً وتجاریاً من الساحه، ولمّا کانت القواسم فی تلک الفتره قد قامت بتوسیع أسطولها البحریّ فی مضیق هرمز وأصبحت خصماً مهمّاً لبریطانیا، فبحریه بریطانیا حاولت مرّات عدیده لتدمیر رأس الخیمه ؛ أیْ القاعده الرئیسه للقواسمکان بین أتون الحروب المشتعله هجمتان لهما أهمیه کبر ی ، شُنّتا فی العامین 1809 و1819 و ترجع أهمیه هذا الموضوع إلی أن معاهده 1820م، کان لها دور جادّ فی تاریخ الخلیج الفارسی، کما و لها أثرها فی تشکیل الإمارات المستقله. نسعی فی هذه المقاله باستخدام المنهج التأریخی إلی دراسه مسار اشتباکات بریطانیا مع القواسم فی مضیق هرمز بین الفتره من سنه 1809 إلی 1819، فی ضوء الحربین الهامّتین 1809و1819، وندرس من خلالها مدی أهمیه هاتین الحربین وما للاتفاقیه اللاحقه بهما من الأثر فی مصیر سکّان سواحل الخلیج الفارسی.

فرهنگ صید و تجارت مروارید، سازوکاری سنتی و باستانی داشته است و نقش مهمی در شناخت مبانی تاریخی مناسبات اجتماعی و اقتصادی ساحل نشینان خلیج فارس و هویت تاریخی این منطقه دارد. معیشت ساکنان بنادر و جزایر تاحد چشمگیری به این کالای مهم وابسته بوده است. این وابستگی همراه با اتکای آن بر مهارت و دانش بومی، باعث شده است این کالا در تداوم حیات سنتی و فرهنگ و هویت ساحل نشینان، در دوران استعمار، نقش مؤثری ایفا کند. این مهم، پژوهشگرهای حوزۀ خلیج فارس را به بررسی ابعاد اجتماعی و اقتصادی و سیاسی مروارید سوق می دهد. ازجمله زمینه های تاریخی مهم، شناخت و بازتعریف نقش مروارید در همگرایی ساحل نشینان خلیج فارس در ابعاد محلی و منطقه ای است که واکاوی ماهیت آن، باتوجه به وجود برخی پرسش ها دربارۀ تعامل های تاریخی ساحل نشینان شمالی و جنوبی بنادر و جزایر خلیج فارس، اهمیت دارد. این مقاله با رویکردی تحلیلی و براساس برخی شواهد تاریخی، به دنبال پاسخ به این پرسش اساسی است: باتوجه به سازوکار صید و تجارت مروارید، این کالا در ایجاد تعامل و همگرایی میان ساحل نشینان خلیج فارس چه نقشی ایفا می کرد؟ فرض غالب بر این است که باتوجه به اهمیت صید و تجارت مروارید و تأکید پژوهشگرها بر وجود ضوابط و عرفی سنتی، فرایند حضور در صیدگاه ها و ضوابط و قواعد فرهنگ صید، در ایجاد همگرایی و تعامل میان ساحل نشینان وظیفه ای مهم داشته است.

چکیده: بررسی ماهیت اجاره داری بندرعباسی در دوره قاجاریه نقش مهمی در شناخت تعملات ساحل نشینان سواحل شمالی و جنوبی دارد. بررسی این اخرین نمونه های عینی از سنت مقاطعه، برای پاسخ به برخی ابهام ها ضروری می نماید. مالیات و عوارض گمرکی بندرعباس از آغاز دوره قاجار با قبول تابعیت به حکمران بستک و سپس مسقط واگذار شد. در برخی تالیفات به دلیل عدم توجه به سنت مقاطعه، به اشتباه جزایر و بنادر ساحل ایران جزو قلمرو مسقط تصور می گردد. تحول در مناسبات منطقه ای با توجه به قدرت روزافزون و سیاست انگلستان و عقب ماندن دربار قاجار از تحولات جدید، به تدریج تعاملات آل بوسعید و حکومت مرکزی را خدشه دار کرد. این مقاله با رویکردی تحلیلی، ضمن بررسی ماهیت اجاره داری بندرعباس و نقش ان در تعملات آل بوسعید با حکومت مرکزی ایران، به دنبال پاسخ به این سوال اساسی است که اجاره بندرعباسی به حاکم یا امام مسقط در بر گیرنده چه نکات مهمی در خصوص سنت های مدیریتی حاکم بر منطقه خلیج فارس است؟ فرض غالب بر این است که موضوع اجاره داری بندرعباس بیانگر نوعی ارتباط نزدیک حکمرانان مسقط با حکومت مرکزی ایران بر اساس یک سنت تاریخی مقاطعه است.هرچند تحولات سده 19م/13ه و استقرار تدریجی پایه های سبک نوین اقتصادی و تجاری اروپا آن را به گونه ای دیگر نمایان ساخت.

خلیج فارس و مناطق حاشیة آن در طول تاریخ، از اهمیت قابل ذکری برخوردار بوده است. موقعیت راهبردی نظامی، سیاسی و تجاری این منطقه همواره مورد توجه قدرت های بزرگ جهانی بوده است. قدرت های بزرگ، به ویژه در عصر استعمار، همواره در صدد تثبیت جایگاه خود در این منطقه بوده اند و برای دست یابی به این مهم، از راه کارهای متفاوتی بهره می گرفتند. منع تجارت برده طی قرن نوزدهم در خلیج فارس نیز از جمله راه کارهایی بود که از سوی استعمار انگلستان به سبب اهمیت آن در حفظ منافع این دولت در منطقة خلیج فارس صورت گرفت و در نهایت، این دولت توانست با توسّل به اجرای این اصل به ظاهر انسانی و بشر دوستانه، تجارت دریایی خلیج فارس را تحت کنترل خود درآورد. این نوشتار برآن است تا ضمن بررسی جایگاه غلامان در فرهنگ اسلامی - ایرانی منطقة ساحلی خلیج فارس، که بیشتر در اسناد و مدارک بر جای مانده از این دوره و در لابه لای منابع انگلیسی قرار دارد، به اهمیت این قشر جامعه بپردازد و با بررسی تفاوت های اساسی میان فرهنگ برده داری غرب و جایگاه والای غلامان در فرهنگ خلیج فارس، به این مسئله بپپردازد که انگلستان در پس نقشة «لغو تجارت برده در خلیج فارس» چه اهدافی را دنبال می کرد.

خلیج فارس همواره دارای فرهنگ و هویت تاریخی اصیل و مشخصی بوده و همین امر باعث شده در ذهن پژوهشگران به عنوان یک منطقه با تمامی تعاریف ارائه شده برای آن شناخته شود، اما امروزه این منطقه شاهد واگرایی در میان کشورهای ساحلی است. این در حالی است که بررسیهای تاریخیِ این منطقه، تا پیش از عصر استعمار، نشان از نوعی وحدت رویه و هم گرایی در میان قدرت های ساحلی دارد. طی دو قرن اخیر منطقه خلیج فارس شاهد مداخلات سیاسی و اقتصادی قدرت های فرامنطقه ایی و استعمارگر بوده که نوعی شکاف و واگرایی هویتی و فرهنگی را در منطقه ایجاد، و از این اختلافات به نفع خود بهره برده اند. امروزه با وجود آگاهی روزافزون نسبت به ماهیت تلاش های غرب، گذر زمان موجب رفع واگرایی فرهنگی در این منطقه نشده است، به گونه ای که شکاف عمیقی میان عناصر ایرانی و عرب در این منطقه بروز یافته که موجب فراموشی فرهنگ اصیل و پیوستگی های تاریخی ساحل نشینان این منطقه شده است. این مقاله با رویکردی تحلیلی به دنبال بررسی عوامل و زمینه های فرهنگی و هویتی واگرایی عناصر ایرانی و عرب در خلیج فارس است.