محمدحسین صالح آبادی

این نوشتار بر آن است تا با توجّه به جایگاه عترت در کنار قرآن به عنوان جانشینان پیامبر در هدایت گری جامعه، تلاش های آن بزرگواران را در هدایت جامعه و مبارزه با ارزش های جاهلی با بیان یک مصداق مشخّص، تبیین کند. برخورد ائمّه با ضرب المثل جاهلی «النّار و لا العار» که نماد یک ارزش جاهلی است، بررسی و نمونه هایی از برخورد قرآن و عترت و همچنین تأثیرات آن بر جامعه ارائه شده است.

چیستی گذشته جهان، یکی از پرسش های همیشگی انسان بوده است. قرآن کریم، بشر را در راه رسیدن به حقایق جهان راهنمایی می کند. یکی از این حقایق، «پیشینه مادّه» است که آیات کریمه، راه پژوهش در آن را نشان می دهد. آیه بیستم سوره عنکبوت، به شناخت زمین سفارش کرده تا راه را برای شناخت پیشینه مادّه نشان دهد. بررسی تفاسیر و برخی از آیات و روایات همسو و نیز نگاهی به دیدگاه اخترشناسان درباره پیشینه خلقت و «انفجار بزرگ» نشان می دهد که شناخت زمین، راه کاری دست یافتنی برای شناخت پیشینه جهان بوده و شاید در مقایسه با فیریک نجوم, کم هزینه تر و در دسترس تر برای پژوهشگران همه کشورها باشد. شناساندن مسیری برای دسترسی آسان و همگانی پژوهشگران به پاسخ این پرسش تاریخی، ویژگی این نوشتار است.

داستان توفان نوح و کشتی نجات از مشهورترین داستان های تاریخی و مذهبی است که جاذبه فراوانی دارد. درباره این جریان بزرگ، مطالب گوناگونی گفته شده است. مذهبی بودن داستان، مخاطب کنجکاو را به سوی کارشناسان آشنا با متون دینی سوق می دهد. از این رو جمع بندی مطالب برآمده از متون دینی، جهت پاسخ گویی بدین نیاز، امر لازمی است که این پژوهش عهده دار آن است. در این نوشتار، ماجرای کشتی حضرت نوح علیه السلام از منظر قرآن کریم و روایات مورد بررسی قرار می گیرد و مطالبی مثل نمادسازی برای عبرت گیری همیشگی به عنوان فلسفه توفان نوح و نحوه ساخت کشتی، مسافران کشتی، زمان حرکت و محلّ فرود آمدن آن، از این دو منبع دینی، استخراج و گزارش شده است. نتیجه بررسی این متون حکایت می کند که مشیّت الهی در ماجرای نوح و کشتی نجات او، پدید آوردن یک سازه فرهنگی در حافظه تاریخی بشر و ساخت نمادواره عبرت انگیزی، برای تمام نسل هاست.

زیارت آل یاسین در کتاب های الاحتجاج مرحوم طبرسی و المزار الکبیر ابن المشهدی از منابع سده ششم نقل شده و به ناحیه مقدّسه منسوب است. این زیارت فقط در المزار الکبیر با سند آمده است. در دوران معاصر اشکالاتی به این سند وارد شده است. این نوشتار حاصل پژوهشی است با روش کتابخانه ای، درباره این سند. بحث از سند، در سه بخش کلّی، ارائه شده است. در بخش نخست، از اعتبار کتاب المزار الکبیر به عنوان تنها کتابی که آن را با سند نقل کرده سخن به میان می آید. به باور نگارنده، تردیدها، درباره انتساب این کتاب به شخصیت موثّق و شناخته شده سده ششم، جناب محمّد بن جعفر المشهدی، درست نیست. در بخش دوم، تأکید شده که بنا بر مبنای رجالی محقّق خویی، توثیقات نویسنده المزار الکبیر درباره معاصرانش یا همان راویان اوّل اَسناد کتاب، معتبر است. در خصوص باقی افراد سند نیز توثیق او می تواند قرینه ای باشد بر اعتبار این راویان. در بخش سوم، افراد سند بررسی شده اند. از آن جا که سند پس از طبقه پنجم, به سه شاخه و طریق، منشعب شده، می توان زیارت را دارای سه سند دانست. بدین ترتیب، همگی افراد موجود در این اسناد، بررسی می شوند. افراد موجود در پنج طبقه اوّل یعنی «عربی بن مسافر»، «هبه الله ابن نماء»، «حسین بن احمد مقدادی»، «حسن بن محمّد طوسی»، «شیخ طوسی» و «ابن اشناس» در منابع رجالی متأخّر، دارای تجلیل هستند و شیخ طوسی و فرزندش توثیق دارند. راویان پس از طبقه پنجم در شاخه اوّل، «محمّد بن احمد بن یحیی قمی»، «محمّد بن علی بن زنجویه قمی» و «محمّد بن عبد الله حمیری» هستند که راوی اوّل و سوم توثیق دارند، امّا راوی دوم در منابع رجالی شرح حال ندارد و مجهول است و بدین جهت سند، ضعیف است. روایان شاخه دوم سند، «ابو مفضّل محمّد بن عبد الله الشیبانى» و «محمّد بن عبد الله حمیرى» هستند که ابو مفضّل در منابع رجالی تضعیف شده، امّا محمّد بن عبد الله حمیری، توثیق دارد. پس شاخه دوم هم به دلیل تضعیف ابو مفضّل، ضعیف است. راویان شاخه سوم، «عبد الله بن محمّد دعلجی»، «حمزه بن محمّد بن حسن بن شبیب» و «ابو عبد الله احمد بن ابراهیم» هستند. راوی اوّل توثیق دارد امّا راوی دوم مجهول است. راوی سوم نیز با قرائنی می تواند «احمد بن ابراهیم بن ابی رافع» باشد که توثیق دارد، هرچند این سخن، قطعی نیست. بدین ترتیب، شاخه سوم نیز دست کم به خاطر مجهول بودن راوی دوم، ضعیف است. بنابراین، هر سه سند این زیارت، با رویکرد رجالی، ضعیف به شمار می آیند و دلیل ضعف، مجهول بودن برخی از راویان است. با این حال اموری می تواند در جبران ضعف سند، کمک کند که در طول مقاله به آن پرداخته می شود.

جوشش بسیاری از معارف و علوم در حوزه های مختلف از حدبث، به معنای ظرفیت بی نظیر آن در هدایت بشر به علوم و معارف الهی و بشری است. به نظر می رسد عرضه حوزه های معرفتی جدید بر حدیث، به دریافت رهنمود های کلان و مبنایی و راه گشا در معرکه آراء متعارض و گیجه کننده ، منجر خواهد شد. در این نوشتار بحثی از حوزه معرفتی فلسفه حقوق یعنی « مبنای الزام در حقوق» که معرکه آراء و کشمکش بین فلاسفه و همینطور حقوقدانان است بر حدیث عرضه شده است. از گذشته، گروهی، عدالت و گروهی قدرت حکومتها را، مبنای الزام قواعد حقوقی می دانستند. در این میان، متنی از خطبه 216 نهج البلاغه در دسترس ماست که می تواند در مبناسازی برای حقوق، نگرش تازه ای ایجاد کند؛«... لِقُدْرَتِهِ عَلَى عِبَادِهِ وَ لِعَدْلِهِ فِی کُلِّ مَا جَرَتْ عَلَیْهِ صُرُوفُ قَضَائِهِ ».. ایشان ، بر خلاف حقوقدانان، هم عدالت و هم قدرت را، توآم با هم، مبنای حقوق دانسته است. نویسنده با بررسی این عبارت، تأکید دارد که بر اساس این متن، دو امر عدالت و قدرت مکمل و در طول یکدیگرند و رقابت و تضادی با هم ندارند.