خورشید بهاری

اقتضای جهانی بودن و جاودانگی قرآن این است که ترجمهٔ آن باتوجه به مجموعه قراینِ مؤثر در فهم آیات صورت پذیرد و مقاصد عالی آن را به نیکوترین شکل در خود منعکس سازد. ازجمله مهم ترین قراین مؤثر در فهم و ترجمهٔ قرآن، اسباب نزول معتبری است که غفلت از آن ها گاه موجب بروز اختلافات و اشتباهات فاحش در ترجمه های قرآن شده است. ازاین رو، به منظور نمایاندن نقش اسباب نزول در فهم و ترجمهٔ قرآن، ضمن بازخوانی این روایات در چهار ترجمهٔ مشهور فارسی با ارائهٔ نمونه هایی از آیاتِ دارای سبب نزول، چگونگی ترجمهٔ آن ها را ارزیابی و ترجمهٔ صحیح هر آیه را براساس این قرینه مشخص می کنیم. درست است که نمی توان تمامی روایات سبب نزول را معتبر دانست، اما اسباب نزول معتبری که ناظر به معنای آیه است و از منابع درخورِ اعتماد به دست ما رسیده است، نقش مؤثری در فهم و ترجمهٔ قرآن، تبیین مورد نزول آیات و شرح آن ها دارند. قرینهٔ سبب نزول در ترجمهٔ واژگان چندمعنا، کمترین تأثیر را دارد و در تبیین مصادیق آیات و پس از آن رفع ابهام از ظاهر آن ها، از بیشترین تأثیر برخوردار است و در میان ترجمه های منتخب، مشکینی از مجموع 30 مورد دارای سبب نزول معتبر، تنها 16مورد، الهی 14مورد، رضایی 7مورد و فولادوند 4مورد را با استناد به این روایات ترجمه کرده اند.

از جمله قرائن مؤثر در فهم و ترجمه قرآن-به ویژه تبیین مصداق هر آیه و رفع ابهام از ظواهر آیات، اسباب نزول معتبری هستند که غفلت از آنها، گاه موجب بروز اختلافات و اشتباهات فاحش در برخی ترجمه های قرآن شده است؛ از این رو، به منظور نمایاندن نقش اسباب نزول در فهم آیات و کاستن از خطا های موجود در ترجمه ها، در این مقال بر آن شدیم تا ضمن تبیین جایگاه اسباب نزول در پنج ترجمه مشهور معاصر فارسی قرآن با روش تحلیلی-انتقادی، با ارائه نمونه هایی از آیات سوره بقره، چگونگی ترجمه آنها را مورد ارزیابی قرار داده، ترجمه صحیح هر آیه را مشخص نماییم. نتایج حاصل از این پژوهش می نمایاند که گرچه نمی توان تمامی روایات سبب نزول را معتبر دانست، اما اسباب نزول معتبری که ناظر به معنای آیه هستند و از منابع قابل اعتماد به دست ما رسیده اند، نقش بسزایی در فهم و ترجمه قرآن و روشن ساختن مقصود آیات آن دارند. قرینه سبب نزول در ترجمه واژگان چند معنا از کمترین تأثیر و در تبیین مصادیق آیات و پس از آن رفع ابهام از ظاهر آنها، از بیشترین تأثیر برخوردار است؛ و در میان ترجمه های منتخب، الهی و مشکینی از مجموع قریب به 60مورد دارای سبب نزول معتبر، تنها (27مورد)، انصاریان (21مورد)، مجتبوی (12مورد) و رضایی (7مورد) را با استناد به این روایات ترجمه کرده اند.