صهبا گلچین فر

توزیع فضایی نامتعادل مراکز و کاربری های اقتصادی در سطح شهرها می تواند موجب تراکم شدید جمعیت در برخی از مناطق شهری، عدم کارایی سیستم حمل ونقل شهری، فقر شدید، مشکلات زیست محیطی و غیره گردد. این پژوهش باهدف تحلیل توزیع فضایی مراکز و کاربری های اقتصادی در سطح شهر تهران با رویکرد مدیریت بحران تهیه شده است. پژوهش حاضر براساس هدف، کاربردی و براساس ماهیت و روش، توصیفی – تحلیلی است. برای تحلیل الگوی توزیع فضایی مراکز و کاربری های اقتصادی در وهله اول از روش نزدیک ترین مجاورت (ANN) و در وهله دوم از تکنیک Fuzzy-ANP و نرم افزار ARC GIS- Super Decision استفاده شد. همچنین تبیین همبستگی بین توزیع جمعیت و مراکز اقتصادی با به کارگیری روش رگرسیون وزنی جغرافیایی (GWR) انجام شده است. نتایج پژوهش نشان داد که الگوی توزیع فضایی تمامی شاخص ها به جز کاربری حمل ونقل دارای الگوی خوشه ای است و میزان Z-Score کمتر از 2.65- محاسبه شده است. از سویی دیگر در مناطق مرکزی و شمالی شهر تهران همبستگی بالایی بین توزیع و پراکنش جمعیت و میزان دسترسی به مراکز اقتصادی وجود دارد و جمعیت پذیری مناطق مذکور به تبع تمرکز مراکز و کاربری های اقتصادی رخ داده است که این امر می تواند در سال های آتی منجر به بروز مشکلات و معضلات شهری در زمینه های مختلف همچون تراکم شدید جمعیت، فقر شدید، عدم تعادل های منطقه ای و بحران های اجتماعی گردد. در این راستا، اولویت بندی مناطق شهر تهران با تأکید بر نواحی جنوبی و غربی و اتخاذ رویکرد تمرکززدایی در توزیع فضایی کاربری های اقتصادی به عنوان راهبردهای کلیدی تحقق عدالت فضایی در دسترسی به فعالیت های اقتصادی کلان شهر تهران محسوب می گردد.    

یکی از زمینه های بروز پدیده جدایی گزینی در سطح شهرها، تمایزهای اقتصادی است که در اثر تخصیص ناعادلانه منابع، فرصت ها و خدمات شکل می گیرد. جدایی گزینی شهری، مانعی بزرگ برای تحقق شهری فراگیر، منسجم و یک پارچه است. پیامدهای مرتبط با جدایی گزینی فضایی نه تنها متوجه خانواده های ضعیف می شود؛ بلکه همه شهروندان و ساختار فضایی شهرها را تحت تأثیر قرار خواهد داد. ازاین رو، مطالعه ارتباط بین جدایی گزینی و ساختار فضایی شهر از اقداماتی است که باعث دستیابی به مدیریت شهری کارآمد و حکم روایی مطلوب شهری می شود. بنابراین، هدف اصلی این پژوهش، سنجش جدایی گزینی فضایی-اقتصادی کلان شهر تهران است. پژوهش حاضر ازنظر هدف، کاربردی و ازنظر روش، توصیفی–تحلیلی است. نتایج پژوهش حاکی از شکل گیری الگوی متمرکز ساختار فضایی و جداشدگی متوسط تا شدید برخورداری از شاخص های اقتصادی در مناطق شهر تهران است، به نحوی که میزان Z-Score توزیع فضایی شاخص ها بیشتر از مقدار 1.65 و میزان آنتروپی و جداشدگی فضایی شاخص ها اغلب بیشتر از 0.6 است. همچنین، نتایج نشان می دهد که بیشترین میزان ضریب رگرسیونی بین آنتروپی جمعیت و توزیع فضایی شاخص های اقتصادی مربوط به مناطق شمالی و مرکزی شهر تهران و کمترین میزان این ضریب مربوط به مناطق جنوب شرقی و جنوب شهر است و بین توزیع فضایی جمعیت و شاخص های اقتصادی در کلان شهر تهران روندی شمالی–جنوبی و شرقی–غربی برقرار است که باعث نوعی جدایی گزینی فضایی و تمرکزگرایی در دو محور مرکزی و شمالی شهر شده است. ازاین رو، ارزیابی روند جدایی گزینی فضایی-اقتصادی کلان شهر تهران طی سال های آتی و شناسایی سایر عوامل زمینه ای دیگر که به نوعی نقش به سزایی در جدایی گزینی اقتصادی این شهر دارند، به عنوان راهبردهای کلیدی تبیین و تحلیل جدایی گزینی فضایی کلان شهر تهران مطرح می شوند.