علی فخرآبادی

زمینه و هدف: بی شک یکی از مهم ترین رسالت های جرم شناسی به عنوان شاخه ای مهم از علوم جنایی، بهبود بخشیدن به طرز کار و عملکرد نظام عدالت کیفری است. با عبور از مکاتب کلاسیک جرم شناسی و رسیدن به مکاتب نوین جرم شناسی (دهه 1960 به بعد) و با ارائه نظریاتی همچون نظریه برچسب زنی یا انگ مجرمانه از صاحب نظرانی همچون «آدمینگ لی مرت» در کتاب «آسیب شناسی اجتماعی»، دستگاه عدالت کیفری دولت ها در صدد رفع خلاءها و معایب متولیان کشف جرم، تعقیب و مجازات مجرمان برآمدند. از جمله اقدامات مهمی که می توان در این راستا اشاره نمود، سیاست جنایی مشارکتی است که در جلوه های مختلف در حقوق کیفری دولت ها خود را نمایان ساخت. از جمله این جلوه ها می توان به موضوع عدالت ترمیمی یا عدالت محلی در سیاست تقنینی کشورها از جمله ایران اشاره نمود. مواد و روش ها: روش این پژوهش، توصیفی-تحلیلی می باشد. ملاحظات اخلاقی: کلیه اصول اخلاقی حاکم در پژوهش، در تقریر این مقاله رعایت شده است. یافته ها و نتیجه گیری: عدالت محلی با مشارکت دادن جامعه مردم و جامعه مدنی در امر عدالت کیفری از سویی درصدد محور قرار دادن بزه دیده به عنوان زیان دیده اصلی جرم، سعی در ایجاد صلح و سازش میان بزهکار و بزه دیده دارد و از طرف دیگر تلاش دارد تا معایب عدالت کیفری دولت ها برطرف شود. مقنن ایران نیز در قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1392، برای نخستین بار موضوع عدالت ترمیمی را در بعضی از جرائم سبک و کم اهمیت مورد پذیرش قرار داده است.

بدون شک می توان گفت اصل برائت بارزترین جلوه عدالت کیفری است که مورد پذیرش سیاست جنایی کشورهای مختلف قرار گرفته است. یکی از آثار اصل فوق عدم اعمال مجازات پیش از انجام یک دادرسی منصفانه است در واقع مطابق اصول مسلم حقوق جزا، مجازات را به فردی می توان تحمیل نمود که مرتکب جرم شده باشد فلذا متهمی که برای وی قرار بازداشت موقت صادر شده به نوعی مجازات زودهنگام بر وی تحمیل خواهد شد. از سوی دیگر قرار بازداشت موقت به عنوان یکی از قرارهای تامین کیفری مطمئن ترین سازکاری است که تضمین کننده حضور متهم در تمام مراحل دادرسی کیفری تا صدور حکم قطعی و همچنین مقابله با حالت خطرناک بعضی از متهمین، مورد پیش بینی قرار گرفته است علی رغم محاسنی که برای قرار توقیف احتیاطی (بازداشت موقت) برشمرده شده بایستی حدالمکان از صدور چنین قراری بدلیل مخالفت با اصول و آزادی های فردی خودداری شود و به سایر قرارهای تامین کیفری اکتفا نمود.

زمینه و هدف: سیاست جنایی مشارکتی به عنوان یک سیاست جنایی همراه با مشارکت جامعه مدنی تعریف شده است که در چارچوب آن در کنار دیگر نهادهای عدالت کیفری از جمله پلیس و دستگاه قضایی، با استفاده از نهادهای وابسته به جامعه مدنی نیز سعی در سامان بخشیدن به پدیده مجرمانه دارد. بحثی نیست که رگه های سیاست جنایی مشارکتی را باید در آموزه های بازمانده از پیشینیان که در بستر گذار و تحول جوامع به وجود آمده اند، جستجو کرد اما در سال های اخیر در پرتو مکاتب نوین جرم شناسی از جمله نظریات واکنش اجتماعی و در جهت یافته های جرم شناسی حقوقی به عنوان شاخه ای از جرم شناسی کاربردی، رویکرد دولت ها در مشارکت مردم در پدیده مجرمانه دست خوش تغییراتی شده است. توضیح آن که امروزه مشارکت مردم در نهادهای عدالت کیفری برای پیشگیری از پدیده بزهکاری، جنبه پیشینی (مرحله پیش از وقوع جرم) و پسینی (پس از وقوع جرم) را به شکلی نظام مند و کارآمد در برمی گیرد. بر همین اساس، این پژوهش با هدف بررسی جلوه های پیشگیری مشارکتی، در صدد پاسخ به این سؤال که جلوه های پیشگیری مشارکتی کنشی و واکنشی در سیاست جنایی ایران کدام است، برآمده است. مواد و روش ها: روش تحقیق در این مقاله به صورت توصیفی- تحلیلی بوده است. ملاحظات اخلاقی: تمامی اصول اخلاقی در نگارش این مقاله رعایت شده است. یافته ها و نتیجه گیری: نتایج نشان داد که سیاست تقنینی ایران به خصوص در قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1392 با اصلاحات بعدی و قانون پیشگیری از وقوع جرم مصوب 1394، جلوه هایی از مشارکت جامعه مدنی را در امر پیشگیری مشارکتی کنشی و واکنشی، مورد پذیرش قرار داده است.