مسعود کوچکیان

مدرنیزاسیون طی یکصد سال گذشته، معماری مسکونی ایران را به فضایی مبهم کشانده که دولت های استعماری در آن نقش اساسی داشته اند. این مقاله بر آن است تا ابعاد این فرایند استعماری را در فضای معماری مسکونی بررسی کند. پرسش اصلی این است که چرا دولت های غربی در راستای اهداف استعماریِ خود، تغییر ساختار معماری مسکونی ایران و الزامات مربوط به خانه داری را هدف قرار داده اند. فرضیه این نوشتار با بررسی تاریخی تحلیلیِ اقدامات غرب و نیروهای محافظه کار داخلی آن است که برخورد چند بُعدی ایرانیان نسبت به ماهیت معماری مسکونی، نقش اساسی در باز تعریف ایده های مصرف گرایی، جنسیتی، طبقاتی و هویت ملی ایران داشته است. ترویج این عناصر هدف اصلی نیروهای استعماری بوده است. این پژوهش به شیوه ی کیفی مدوّن شده و در واکاوی پرسش مطرح در آن، گردآوری داده ها به طریق کتابخانه ای انجام پذیرفته و از روش تحلیلی بهره جسته است.

مفهوم سکونت یکی از پیچیده ترین و در عین حال قدیمی ترین مسائلی است که بشر همواره با آن درگیر بوده است؛ به گونه ای که ابعاد تازه ای را همواره با خود در پی داشته است. بحث چیستی و کیستی انسان همواره با مفهوم سکونت گره خورده و یکی از مبانی اصلی و موضوعات اساسی در فلسفه است. در حقیقت مفهوم سکونت یکی از پایه های اصلی نگرش ملت ها و مذاهب گوناگون به حساب می آید. اگرچه هیچگاه نمی توان تعریف دقیق و یکسانی را میان اندیشمندان برای مفهوم سکونت یافت ولی تقریبا همگی بر سر وجود ماهوی آن اتفاق نظر دارند. تحولات عمیق بشری، نوع نگاه و مبانی اولیه این موضوع را دگرگون ساخته و تعاریف جدیدی برای آن ارائه کرده است. بخش عظیمی از این تحولات را می توان در دوران پست مدرن و پس از آن، جهانی شدن جستجو کرد. بر این مبنا برای شناخت دقیق این مفهوم بایستی تحولات این موضوع را از دیدگاه های مختلف و در بازه های زمانی متفاوت پیگیری کرد تا بر اساس آن بتوان تعریف مناسب و قابل قبولی را از آن ارائه کرد که در این مسیر گام اول شناخت دقیق مفهوم این واژه و تبیین معانی آن است.

نقد معماری گویی سایه به سایه معماران و دست اندرکاران حوزه ی معماری در حرکت است، و جزئی جدایی ناپذیر از آن به شمار می آید.بدین رو پیش از آن که چرایی آن را مورد سنجش قرار دهیم, ضرورت دارد چیستی آن را جستجو کنیم. با پذیرش این اصل کهغایت نهایی در بحث نقادی معماری راه یافتن به شیوه ای از اندیشیدن درباره معماری و از برای معماری است, پرسش اصلی که این پژوهش را هدایت کرده آن است که نقد معماری معاصر ایران نسبت به رویه های جهانی نقد از چه موقعیت و جایگاهی برخوردار است؟ این نوشتار با بررسی تاریخی- تحلیلی نقادی معماری در غرب و مقارن سازی آن با رویکرد های نقد معماری در ایران، به این نتیجه دست خواهد یافت که نقد معماری در ایران به سبب نداشتن سبقه ی تاریخی, تا حد زیادی به ضعف فلسفی دچار بوده، و وجود رویکردهای سنت گرا منجر به آن شده که نقد معماری در ایران در فضایی مابین نقد پوزیتیویستی و نقد تفسیری در رفت و آمد باشد. این پژوهش به شیوه ی پژوهش های کیفی مدون شده و در واکاوی پرسش مطرح در آن, گردآوری داده ها به طریق کتابخانه ای انجام پذیرفته و از روش تطبیقی برای تحلیل یافته های آن بهره گرفته شده است.

رویکردهای کیهان شناختی و شناخت شناختی بر این نکته تاکید دارند که زمینه بروز حقیقت یک پدیده در ماهیت معرفتی زبان اثر که بوسیله هنرمند خود را به جلوه می رساند، بروز پیدا می کند. این مفهوم به این نکته اشاره دارد که برپایی اثر معماری اسلامی را عمل تبیین در بروز حقیقت معماری منتسب به صفت اسلامیت یا همان معماری اسلامی می توان دانست. از سویی دیگر، نظام صورت بخش معماری می تواند به مثابه دستگاهی زبان گونه، بر وجود ابزارهای زبان گونه و مبتنی بر بیان معماری اسلامی دلالت داشته باشد که تحقق «تبیین در اثر» را سبب می شود و بنظر می آید که تحلیل کیفی آثار معماری اسلامی را می توان به مثابه متونی نگاشته شده متصور شد که در رویکردهای زبان شناسانه به شناخت ماهیت تبیین معمارانه بواسطه ابزارهای بیانی میسر می شود که این بیان در قالب زبان معماری نمادین و معنایی معماری اسلامی ممکن می شود؛ و می تواند ترسیم گر ظهور حقیقت برتر معماری اسلامی در معماری فاقد معنا و بی هویت امروز قلمداد شود. بر این اساس می توان گفت که در ساختار شهر اسلامی موجودیت عینی معماری را انتزاع و حقیقت بنیادین نقشهای عملکردی، روانی و معنوی معماری رقم می زند.