مرضیه منصوری

جنگ جهانی دوم از مهم ترین ادوار تاریخ جهان به شمار می آید . اثرات و نتایج نامطلوب این جنگ همه کشورها را، چه کشور های متخاصم ودر گیر جنگ و چه دیگر کشورها که بی طرف بودند، از لحاظ اقتصادی ، اجتماعی و سیاسی تحت تاثیر قرار داد . عرصه سیاسی ایران در طی چهار سال حضور متفقین بطور مداوم در حال تغییر و تحول بود . در عرصه اقتصادی و اجتماعی نیز وضع به همین منوال آشفته و غیرقابل کنترل بود. کمبود غلات از جمله گندم ، قند وشکر و حبوبات و غیره.... موجب اغتشاشاتی در سراسر شهرهای ایران شد . اتخاذ سیاست ها و برنامه های مفید و کارساز برای بهترکردن اوضاع، در زمانی که سراسر جهان دچار بحران و جنگ بود، می توانست موجب بهترشدن اوضاع و حتی برون رفت از بحران ها شود. بحران قند وشکر یکی از بحرانهای این دوره است. مصارف قندوشکر علاوه بر مصرف روزانه مردم همراه با چای در مصارف صنعتی نظیر داروسازی ، کارخانه های مواد غذایی و شیرینی پزیها مورد استفاده بود. از این رو سیاست ها و بر نامه هایی از سوی دولت های ایران برای رفع این بحران و کاهش اثرات جنگ برکمبود قند وشکر صورت گرفت ، با اتخاذ سیاست هایی چون : انحصاری کردن قند وشکر، جیره بندی اقلام اساسی و مورد نیاز مردم از اقداماتی بود که دولتمردان ایران برای رفع بحران قند وشکر انجام دادند. انحصار قرار دادن تجارت قند وشکر نشان از مصرف بالای این محصول و میزان صادرات واردات آن دارد. آوردن نام قندو شکر در لیست اقلام ضروری جهت جیره بندی، که در شرایط خاص و بحرانی این اقدام جهت توزیع اقلام ضروری و مهم صورت می گیرد، خود گواهی است بر آشکار ساختن بحران قند وشکر در بین دولتیان و اهمیت مصرف آن در بین مردم ایران. بنابراین آنها با این اقدامات سعی بر توزیع عادلانه آن در بین مردم داشتند . مقاله پیش رو سعی بر این دارد با روش تحلیلی -اسنادی برنامه و سیاست های به کار گرفته شده از سوی دولت ها را مورد تجزیه تحلیل قرار گیرد. بنابراین سوال اصلی پژوهش این است که دولت ایران برای برون رفت از بحران و کمبود قند وشکر در این دوره زمانی چه اقداماتی انجام داد؟ و با تجزیه و تحلیل دادها میزان کار آمدی یا نا کار آمدی اقدامات مورد بررسی قرار گیرد. آیا اقدامات انجام گرفته در بهبود اوضاع موثر واقع شده است یا خیر ؟ مقاله براین فرضیه استوار است که این اقدمات نه تنها به بهبود اوضاع کمک نکرد بلکه به بحرران قند وشکر نیز دامن زد.

ایران در شهریور 1320ش/1941م، به تسخیر متفقین جنگ جهانی دوم درآمد. این اشغال که تا 1325ش /1945م، ادامه یافت، منجر به بروز بحران های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در ایران شد. یکی از مولفه های رصد بحران اقتصادی، بروز مشکل در زمینه ارزاق و کمبود یا نایابی اقلام اساسی تغذیه مردم بود. شناخت چرایی بروز این بحران و چگونگی مدیریت آن، چراغ راهی برای مطالعات اقتصادی آینده می باشد. این پژوهش، با رویکرد توصیفی- تحلیلی مبتنی بر مندرجات اسناد و مطبوعات این سال ها، به مطالعه و بررسی چگونگی و چرایی بحران چای به عنوان یکی از اقلام اساسی می پردازد. این نوشتار، سعی در پاسخ گویی به این سوال دارد که بحران چای در ایران طی سال های 1320 تا 1325ش چرا و چگونه رخ داد؟. فرضیه پژوهش، آن است که این بحران، در اثر بروز مجموعه ای از عوامل داخلی و خارجی رخ داده است. بر اساس یافته های پژوهش، عامل خارجی به عنوان ایجاد کننده این بحران و عامل داخلی به مثابه تشدید کننده آن است. در ذیل عوامل خارجی، مواردی چون تاثیرات جنگ جهانی دوم بر واردات چای، نقش مرکز تدارکات خاورمیانه در محدودیت واردات چای، تسلط متفقین بر امور ایران و تصاحب امکانات حمل و نقل، قابل طرح هستند؛ و در زمره عوامل داخلی، مواردی مانند احتکار، فساد مأمورین دولتی، عدم اجرای صحیح اقدامات دولت برای رفع بحران، و انحصاری شدن تجارت این کالا، مورد توجه قرار گرفته اند.

جنگ جهانی دوم 1939-1945 (۱۳۱۸-1324) با دگرگونی های گسترده در عرصه های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی همراه بود. ایران نیز به دلیل اشغال توسط متفقین در سال ۱۳۲۰، با بحران اقتصادی شدیدی مواجه شد که تا سال ۱۳۲۵ و خروج نیروهای خارجی ادامه یافت. در این دوره، دولت ایران برای مدیریت بحران، سیاست انحصار دولتی را در بازرگانی   به ویژه در حوزه کالاهای اساسی به کار گرفت؛ بااین حال، تأثیر این سیاست بر تشدید یا کاهش بحران، موضوعی است که نیازمند بررسی کامل است. این پژوهش با رویکرد توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع اسنادی و کتابخانه ای با طرح این پرسش اصلی که   عملکرد سیاست انحصار دولتی در مدیریت بحران اقتصادی ایران (۱۳۲۰ – ۱۳۲۵) چگونه بوده است، به ارزیابی کارآمدی این سیاست می پردازد. فرضیه مطرح شده این پژوهش بر آن است که سیاست انحصار دولتی، نه تنها در مدیریت بحران اقتصادی ناکارآمد بود، بلکه با گسترش رانت، فساد اداری و تشدید کمبود کالاهای اساسی، به عمیق تر شدن بحران انجامید. دستاوردهای این پژوهش نشان می دهد که سیاست انحصار دولتی با محدود کردن عرضه کالاهای اساسی ، موجب رشد رانت جویی و ایجاد بازار سیاه و در نتیجه تورم افسارگسیخته شد ، این موضوع، ناتوانی دولت در تأمین نیازهای اساسی را در پی داشت .