امید روستا

با زوال حکومت قاجار و شروع حکومت رضاشاه پهلوی، جامعه ایران از خطمشی دوره مشروطه فاصله گرفت و زمینه برای ایجاد هرج و مرج در کشور فراهم شد. هر چند در دوره قاجار نیز شاهد اوضاع نابسامان داخلی نیز هستیم امّا از دوره پهلوی، دیکتاتوری و استبداد بر جامعه شکل گرفت. اوضاع وخیم این دوران باعث شد نویسندگان زیادی دست به مبارزه با اوضاع نابسامان داخلی بزنند و به انتقاد از وضعیت حاکم بر کشور بپردازند. روحیه شورشی و میل به مبارزه در اغلب نویسندگان این دوره که حس وطندوستی در آنان شعلهور است، باعث شده است که نثر خود را مزیّن به عناصر پایداری کنند به طوری که با قرار دادن چاشنی پایداری در آثار خود، سهم بسزایی در بیداری مردم عصر خود داشته باشند. بیشک تبیین مسائل عصر پهلوی اوّل در قالب نثر پایداری برای هر وطندوستی درخور تأمّل است که به فراخور بیان این عناصر، هم برخی از زوایای تاریخی این عصر روشنتر میشوند و هم نقش ادبیّات متعهّد در بیداری مردم مؤثّرتر واقع میشود. در این پژوهش که بر اساس روش کتابخانهای و سندکاوی صورت گرفته است، نویسندگان کوشیدهاند به سیر نثر پایداری در این دوره بپردازند و در نهایت به این نتیجه رسیدهاند که نثر پایداری این دوره، به زبانی ساده و مردمی بیان شده است به طوری که مهمترین عناصر پایداری آن نیز عبارتند از: وطن، مبارزه با استبداد، انتقاد از اوضاع جامعه عصر پهلوی، به تصویر کشیدن اوضاع نابسامان جامعه، مرگاندیشی، مبارزه با نفس امّاره، تقویت حس شجاعت، تقویت روحیه انقلابی و غیره.

ادبیّات، نقش بسزایی در متبلور ساختن مسائل تاریخی یک دوره دارد و چه بسا بسی از وقایع تاریخی را باید در دل همین متون ادبی جست. نویسندگان زیادی هستند که متعهّدانه رسالت اجتماعی را برعهده گرفته اند و برای آگاه ساختن قشر عادّی مردم، به بازتاب واقعی مسائل یک دوره پرداخته اند. در دوره پهلوی دوم، پس از آزادی زندانیان سیاسی، انتشار روزنامه ها و مجلّات، تشکیل احزاب و گروه های سیاسی، میدان وسیع تری در پیش روی روشنفکران قرار گرفت تا به نشر افکار استبداد ستیز خود بپردازند. بنابراین مردم عادی و کم سواد که مخالف با نظام حاکم بودند، جزو روشنفکران قرار گرفتند. در این مقاله، بر آنیم که بر اساس روش کتابخانه ای و سندکاوی، به بررسی مسائل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی این دوره در نثر ادبی بپردازیم. یافته های تحقیق نشان می دهد که در این دوره، رشد ایدئولوژی سوسیالیستی و مارکسیستی را داریم. می توان گفت نقش مردم در تقویت نثر پایداری این دوره بسیار حائر اهمّیّت است. نویسندگان این دوره توانستند نقش برجسته ای در تقویت روحیه انقلابی مردم داشته باشند و ادبیّات معترضانه این نویسندگان که بیشتر از هر دوره ای مردمی تر شده است، نشان از بیان درد مردم دارد.

ادبیّات فارسی از دیرباز، بستر مناسبی برای بیان رویدادهای تاریخی بوده است و توانسته است سهم خود را در بیان مسائل هر عصری به خوبی ایفا کند؛ بی شک در لا به لای متون ادبی، تصاویری از صحنه ها ارائه می شود که در بستر دیگر متون، کمتر می توان آن را مشاهده کرد؛ دفاع مقدّس یکی از موضوعاتی است که پس از پیروزی انقلاب اسلامی به صورت یک ژانر جدی وارد عرصه ادبیّات شد و نویسندگان و شاعران زیادی توانستند تصویرهای واقعی از میدان جنگ ارائه دهند و در ماندگاری این رویدادها، سهم بسزایی داشته باشند. بنابراین تعمیم موضوعات پایداری در حوزه دفاع مقدّس، سهم بسزایی در تقویت حس میهن دوستی مخاطبان دارد و این پژوهش بر اساس روش توصیفی و تحلیلی خود، رویدادهای دفاع مقدس را در بستر نثر ادبی بیان کرده است و پس از ارائه کلّیاتی درباره انقلاب اسلامی، نثر انقلاب اسلامی و چگونگی وقوع دفاع مقدّس، مهم ترین جلوه-های پایداری را در این زمینه بیان نموده است که عبارتند از: ترسیم صحنه های میدان جنگ، بیان رشادت های رزمندگان اسلام، بیان نامردی های دشمن، بیان اعتقادات رزمندگان، وطن دوستی رزمندگان، مرگ اندیشی رزمندگان و غیره که همگی با زبانی ساده و روان بیان شده اند.

پسامدرن به دلیل بازی های زبانی، چاپی و ویژگی های جذابی که برای نویسنده و مخاطب داشته، خیلی زود مورد اقبال هنرمندان قرار گرفت. در ایران نیز بسیاری از نویسندگان تلاش کردند آثار خود را با قواعد مرتبط با پسامدرن به نگارش درآورند؛ رضا براهنی، منیرو روانی پور، ابوتراب خسروی و... را می توان نویسندگانی دانست که نخستین تجربه پسامدرن را می توان در آثار آن ها مشاهده کرد. اما واقعیت این است که پسامدرن تنها بازی های زبانی و روایت را شامل نمی شود، بلکه پیش از زبان و روایت، در باور و تفکر نمود پیدا می کند. نکته ای که بسیاری از پژوهشگران درباره پسامدرن می نویسند این است: پست مدرنیسم یک مکتب اصول ستیز و چارچوب گریز است. رمان من او، یک اثر تماما مبتنی بر باورهای دینی-عرفانی و با کلیدواژه هایی مانند شهادت، عشق، ایثار و باورهای ارزشمند انسانی است. در میان چهار عنصر اشاره شده، رضا امیرخانی نویسنده کتاب تنها از المان چهارم یعنی بازی با روایت ها و در هم آمیختن زمان و... بهره برده است. پسامدرن پیش از هر چیز در اندیشه و باور اتفاق می افتد و نه در زبان. لذا برخلاف ادعاهای برخی منتقدان ادبی و خود نویسنده، این کتاب به هیچ عنوان از بازی های زبانی فراتر نرفته و اثری پسامدرن نیست. حتی می توان این اثر را پسامدرن تصنعی نامید که تلاش دارد با استفاده از برخی بازی ها، جایگاهی پسامدرنی پیدا کند.

محمّد مسعود، معروف به م. دهاتی، از نویسندگان دوره پهلوی اوّل است. وی با داشتن زبانی تند و آتشین، مایه رسوایی حکومت پهلوی می شد و همواره با احساسات میهن پرستانه و قدرت بیان خود، مفاهیم و مضامین والای انسانی را در آثار خود به نمایش می گذاشت. نثر داستانی وی، نمونه ارزشمندی از ادبیّات پایداری است به طوری که وی چنان درد و رنج مردم مظلوم را درک می کرد که همیشه نگران سرنوشت این کشور و مردم آن بود. قلب وی برای درک آینده ای روشن برای این سرزمین می تپید. وقتی ظلم و ستم دستگاه حکومتی را بر مردم بیچاره مشاهده می کرد، استبداد خارجی برایش سهل می شد. بنابراین، تنها تسکین دهنده قلب وی، کوشش فراوان در رسوایی سران دولتی است. در این راه دست به توصیفات فراوان در جهت نقد اوضاع می زند. چشمان بیدار وی چنان سرمه کشیده است که اغلب رذالت کاری های حاکم بر جامعه را بر سرِ دارِ نموداری قرار می دهد و همگان را به مبارزه و پایداری در برابر ظلم و ستم فرا می خواند. این پژوهش بر اساس روش کتابخانه ای و سندکاوی، در جهت بیان جلوه های پایداری در آثار محمّد مسعود است و نشان داده است که داشتن روحیه جسارت و آزادگی، احساس حبّ وطن، داشتن امید به آینده، دعوت به برپایی انقلاب، بیزاری از دستگاه دولتی، نقد اوضاع ایران، ترسیم چهره بیدادگری و ... از مهم ترین جلوه های پایداری در نثر داستانی محمّد مسعود است.

موضوعات عرفانی و صوفیانه از ابتدای شکل گیری نثر فارسی همراه با موضوعات ادبی و تاریخی مدّ نظر نویسندگان بوده اند.  در متون عرفانی، کرامت یکی از مهمترین اصطلاحات و موضوعات مورد توجّه صوفیان است که مفاهیم متعدّدی را در بر می گیرد و یکی از اصول اعتقادی صوفیه و از مبانی اساسی نظریه ولایت محسوب می شود.  کرامت از دیدگاه قرآن، موهبتی است که از بین همه عالم تنها به طبقه انسان تعلّق دارد و در آثار عرفا قابل ملاحظه است. کرامت از سه دیدگاه شریعت مداری، عرفانی و ظاهر بینانه می تواند مورد بررسی قرار گیرد. آثار عرفانی ارزشمند قرن پنجم و ششم هجری از جمله: اسرار التوحید، رساله قشیریه و تذکره الاولیاءی عطّار، در بر دارنده ی بخش عمده ای از این نوع کرامات هستند . این تحقیق به منظور تبیین وجوه کرامت در آثار عرفانی و به دلیل کمتر مورد نظر قرار گرفتن توسط محقّقان، انجام می شود و می خواهد به این پرسش پاسخ دهد که مهمترین دلیل نویسندگان این آثار از گنجاندن نمونه های کرامت در اثرشان چه بوده است؟  در این پژوهش سعی شده مفاهیم واژه کرامت و سیر تاریخی آن بیان گردد و این نکته را نشان دهد که دلیل اصلی کرامات اولیا، همان قانع ساختن پیروان یا سر کوب نمودن منکران این ترفند عرفانی بوده است و از این رهگذر بتوان به تفاوت آن با معجزه پی برد. این تحقیق به شیوه کتابخانه ای و بر اساس تحلیل محتوا و ارزیابی داده ها انجام می شود و برای ارزیابی کارآمدی کرامت، نمونه هایی از آن در این سه کتاب ارزشمند عرفانی ارائه می شوند.

«مقامات حمیدی»و«کلیله و دمنه» سرشار از مطالب خواندنی اند که علاوه بر سود فراوان، مقامات حمیدی ما را درشناسایی فرهنگ و آداب مردم آن روزگار یاری می رساند،هرچند کلیله و دمنه اثری ترجمه شده است اما چون به زبان فارسی راه یافته این کتاب نیز در خور تأمل و بررسی است، اما یکی از مولفه هایی که در این دو کتاب بدان پرداخته شده، ذکر ابزار رزم است ؛.قدمت رزم افزارها ایران را، به دوران پارینه سنگی می رساند این سخن بیانگرآن است که انسان ها از دوران گذشته برای بقا همواره در ستیز با طبیعت و حیوانات یا دشمنان بوده اند از این رو تلاش کرده اند جهت دفاع از خود در ساخت رزم افزار ها تلاش داشته باشند؛ تحقیق در باب مسائل رزمی و ادوات جنگی از مسائلی است که جای پژوهش و جستجو دارد وبا این پژوهش ها، مهم ترین ابزارها، تجهیزات و فنون جنگی استفاده شده در هر دوره از حکومت های کشور، مشخص خواهد شد، از این رو پژوهش حاضر با روش توصیفی – تحلیلی و با استفاده از ابزار کتابخانه به بررسی ادوات جنگی و رزمی در کتاب مقامات قاضی حمید الدین و کتاب کلیله و دمنه ابوالمعالی نصرالله منشی می پردازد . در واقع «کلیله و دمنه» و « مقامات حمیدی » کتب نظامی نیستند که در آن به وفور به ابزار نظامی اشاره داشته باشد و آن تعدادی هم که در این دو کتاب آمده برای توضیح بیشتر و تکمیل تشبیهات است. ا

جنبش بزرگ سربداران جنبش ملی مذهبی مستقل بود که در پی دست یافتن به عدالت و ازادی در راستای براندازی ظلم و ستم حاکمان مغول شکل گرفت این حکومت برای اولین بار پس از سالها برقراری حکومت های سنی مذهب و نیز هجوم و استیلای مغول بر ایران در محدوده ی قلمرو خود مذهب شیعه را رسمیت بخشیدند این پزوهش می کوشد تا با سیری در تقویم سربداران مهم ترین عوامل بوجود امدن این جنبش نقاط صعف وقدرت تاثیر این قیام بر قیام های مشابه تفکرات و خطی ومشی انها را مورد بررسی و واکاوی قرار دهد.

نگارش در باب تاریخ توسط مورخان مسلمان گوناگون صورت گرفته است ،اما مورخانی مانند یعقوبی در این زمینه فتح طریق کرده اند. یعقوبی با به کارگیری مولفه های خاص و گاه کم نظیر ،مسیر نگارش تاریخ ،و به عبارتی نوع نگاه به تاریخ را عوض کرد .وی از تاریخ نقلی صرف فاصله گرفت و عقلانیت و تحلیل را چاشنی آن می کند این خلاقیت و نگاه تازه سبب شد تا مورخانی مانند مسعودی همین شیوه را در پیش بگیرند.برای اولین بار این یعقوبی بود که به نگارش تاریخ عالم به صورت عمومی و جهانی دست زد و به ملل دیگر هم توجه کرد.همچنین با بهره گیری از دانش های کمک یار در تاریخ مانند جغرافیا به پیوند این علم با تاریخ سبب شد تا دیگرمورخان در دوره های بعد علاوه بر جغرافیا، از علوم کمکی دیگری نیز بهره گیرند. وجود چنین مولفه هایی در تاریخ یعقوبی نگارنده را بر آن می دارد تا در این مقال با استفاده از روش کتابخانه ای و اسنادی و نیز با بهره گیری از شیوه توصیفی-تحلیلی در صدد شناخت موضوعاتی همچون زندگانی وی و تاثیر محیط تربیتی مورخ در شکل گیری اندیشه تاریخی او و همچنین بینش و روش مورخ و نمود آن در تالیفاتش را از این زاویه مورد بررسی و کنکاش قرار دهیم.

بررسی شهرها و کشورها در مقامات حمیدی چکیده مقامات حمیدی یکی از کتاب های منثور فنی ادبیات فارسی است که قاضی حمیدالدین در قرن ششم آن را در ۲۴ مقامه نگاشته است. یکی از محتویات این کتاب که در این پژوهش شایان توجه است، ذکر نام کشورها و شهرهاست؛ البته بعضی از آن شهرها و مکان ها تغییر نام داده و بعضی دیگر از سرزمین پهناور ما جدا شده اند؛ ازاین رو پرداختن به ذکر نام شهرها و کشورها و جغرافیای شهری در این کتاب به لحاظ اسناد تاریخی سرزمین پهناور ما پراهمیت است. این پژوهش با روش تحلیل محتوا و با ابزار کتابخانه به معرفی مکان های جغرافیایی اشاره شده در مقامات حمیدی می پردازد. باید گفت که مطالب جغرافیایی در مقامات حمیدی نسبت به کتاب هایی چون المسالک و الممالک اهمیت کمتری دارد؛ اما پرداختن بدان شهرها و کشورها چه واقعیت خارجی داشته باشد و چه محصول ذوق و ذهن خلاق نویسنده باشد، خالی از لطف نیست. هدف اصلی مقاله پیش رو معرفی شهرها، کشورها و مکان های ذکرشده در مقامات قاضی حمید الدین است؛ چراکه کتاب های ادبی به نوبه خود بستری مناسب را برای تحلیل و بررسی جنبه های متفاوتی از آثار ادبی فراهم می سازند. بررسی های این مقاله نشان می دهد مکان های جغرافیایی مانند فلسطین، چین، سوریه و عراق که امروزه از نظر سیاسی برای کشور ما مهم است، در این کتاب از نگاه نویسنده دور نمانده است.