کاوه بلوری

پژوهش حاضر با تکیه بر رویکرد تاریخ نگاری هرمانز (2022) به ترجمه و با استفاده از نظریه روایت بیکر (2006) و مفهوم قاب بندی از طریق تصرف گزینشی بر چهل و یک شماره نخست روزنامه وقایع اتفاقیه متمرکز می شود تا نقش ترجمه را در مبارزه با گفتمان سلطنت مطلقه و درنتیجه شکل گیری گفتمان ترقی در ایرانِ دوره قاجار بررسی کند. برای این منظور، ابتدا اخبار ترجمه شده روزنامه بررسی شد تا مشخص شود چه متن هایی برای ترجمه انتخاب شده است. سپس داده های استخراج شده به تم هایی تبدیل شد و از تم های به دست آمده استفاده شد تا معلوم شود این اخبار منتخب چه تفسیری از گفتمان سلطنت مطلقه ارائه می دهند. نتایج نشان داد که بیشترین حجم اخبار ترجمه شده بر تحولات سیاسی/فکری اروپا متمرکز بود و این اخبار آشکارا گفتمان سلطنت مطلقه را زیر سؤال می برد.

مطابق با نظریّه روایت بیکر، ابزارهای پیرامتنی مثل مقدّمه، پانویس ها و یادداشت های مترجم، نقش مهمی در تغییر دادن روایت های متن مبدأ ایفا می کنند. بر این اساس، مقاله حاضر با استفاده از نظریّه «روایت» و مفهوم «قاب بندی از طریق ابزارهای پیرامتنی»، بر ترجمه فارسی کتاب اسلام در ایران متمرکز می شود و مطالب پیرامتنی موجود در بخشی از آن را بررسی می کند تا مشخص شود ترجمه چگونه با استفاده از این ابزار رویدادهای شرح داده شده در متن اصلی را برای خواننده فارسی زبان بازروایت کرده است. برای این منظور، در بخش مورد نظر، متن نویسنده و پیرامتن های ترجمه به صورت مقایسه ای تحلیل شد تا روایت های متفاوت هر یک از آنها از موضوع های مناقشه آمیز و نحوه بازروایت این موضوع ها در ترجمه معلوم شود. در اینجا الگوهای جدید پیرنگ سازی علّی و درنهایت روایت های جدید ساخته شده در ترجمه مشخص شد. نتایج نشان داد که مطالب پیرامتنیِ ترجمه در مواجهه با دیدگاه های نویسنده به چهار شکل عمل کرده بودند: 1) زیر سؤال بردن دیدگاه نویسنده و به چالش کشیدن آن، 2) پذیرفتن حرف نویسنده اما ارائه توجیهی متفاوت برای آن، 3) تصحیح اشتباه نویسنده، 4) ارائه توضیحات بیشتر. بر این اساس، توضیحات افزوده شده به ترجمه، روایت متن مبدأ از برخی رویدادها و شخصیت های تاریخی را مردود می داند و به نظر می رسد که این رویدادها و شخصیت ها در نسخه فارسی از زاویه اسلام شیعی بازروایت شده و با روایت عمومی و پذیرفته شده تشیع تطبیق یافته اند.

مقاله حاضر به شرح نظریه روایت بیکر می پردازد و حوزه پژوهشی جدیدی را در مطالعات ترجمه به خواننده معرفی می کند. برای این منظور، مفهوم روایت در علوم اجتماعی -که مبنای نظریِ کار بیکر است- شرح داده می شود و مدل پیشنهادی او برای تحلیل ترجمه از منظر این نوع روایت شناسی معرفی می شود. در بخش دوم، برخی از پژوهش های انجام شده در چارچوب این نظریه توصیف می شود تا خواننده با ظرفیت های پژوهشی آن آشنا شود. هدف، فراهم آوردن نقشه راهی برای راهنمایی پژوهشگران حوزه مطالعات ترجمه است. پس از بررسی پژوهش های انجام شده، پیشنهادهایی مطرح می شود؛ از جمله: بررسی استعاره ها و مفاهیم موجود درباره ترجمه و مترجمان از منظر روایت، تحلیل نقش مترجمان در روایت سازی، بررسی روایت های ساخته شده از طریق ترجمه، مطالعه روایت های سازمان ها و نهادها با استفاده از ترجمه، پژوهش درباره شیوه های مختلف قاب بندی در کار مترجمان، خبرگزاری ها، ناشران، وبسایت ها و سازمان ها و چگونگی روایت سازی با استفاده از این قاب ها و ارزیابی انسجام روایت های گروه های فعال مترجمان و دیگر سازمان ها بر مبنای الگوی روایت شناختی.