افروز رحیمی آریایی

خط به عنوان وسیله ارتباطی با ایجاد امکان انتقال اندیشه ها به آیندگان و تأثیری که بر پیشبرد تمدن و فرهنگ بشری داشته، دارای اهمیت است. خط کوفی آغاز کتیبه نگاری در بناهای اسلامی بوده و با گذر زمان راه رشد را پیموده و گونه های جدیدی از آن ایجاد شده است. در باب هنر اسلامی پژوهش های بسیاری صورت گرفته اما به بررسی دقیق و گونه شناسی خط کوفی به صورت جامع کمتر توجه شده است. یافته های محققان پیشین در این پژوهش تکمیل شده و زیرگونه هایی نیز شناسایی شده است. به اعتقاد نگارندگان بین شکل کتیبه کوفی و شناخت شیوه بنا(رازی و آذری) رابطه مستقیم وجود دارد. لذا هدف اصلی گونه شناسی کتیبه های کوفی در مساجد جامع و مناره های اصفهان منتسب به شیوه های رازی و آذری است. روش تحقیق توصیفی، تطبیقی و تحلیلی است و اطلاعات از طریق منابع کتابخانه ای و میدانی به دست آمده است. براساس یافته ها مشخص گردید که کتیبه کوفی ساده دارای دو زیرگونه است که براساس شکل انتهای حروف کشیده چون"لا" و"الف" قابل تفکیک است. کوفیِ تزیینی نیز دارای چهار دسته کلیِ”ساده"،”پیچیده"،”گره دار" و”گردان" است. نوع گره دار خود دارای دو زیر گونه با نقوش”تکرار شونده" و ”متفاوت" است. همچنین کتیبه بنایی از نظر شکل و نحوه گسترش حداقل دارای شش گونه("ساده با فاصله مساوی"،”دندانه ای"،”گره دار"،”تابع شکل قاب"،”تودررتو" و”مادر و فرزند") است. در این پژوهش همچنین ریزگونه ها، طرح و زمینه، جنس، رنگ و موقعیت مکانی در نمونه ها مورد بررسی قرار گرفته است.  

یکی از ویژگی های رایج در تزئینات شیوه رازی و آذری (بناهای منتسب به دوره آل بویه تا ایلخانیان)، استفاده از آذین هایی در فاصله بین بندکشی آجرکاری است. گونه شناسی این قسم از تزئینات معماری با معیار شکلی در کمتر پژوهشی به کار بسته شده است. لذا هدف اصلی این نوشتار، با درنظر گرفتن اهمیت موضوع و فقدان منابع کافی، ارائه گونه شناسی جامع و بررسی دگرگونی آذین های مهری بندکشی در مساجد شیوه رازی و آذری استان اصفهان، از دیدگاه شکلی است. از آنجا که بسیاری از نمونه های شاخص منتسب به این شیوه ها در اصفهان بنا شده اند، نمونه ها از این محدوده گزینش شده اند. از این روی پژوهش پیش رو به دنبال پاسخ گویی به این سوالات است:”1- گونه های مختلف آذین های بندکشی مهری (بر اساس نحوه ساماندهی در فواصل آجرها، شکل قاب، شکل نقوش و شیوه گسترش) در مساجد شیوه رازی و آذری اصفهان چیست؟ 2- با طبقه بندی تزئینات بندکشی در شیوه رازی و آذری چه شباهت ها و تفاوت هایی آشکار می شوند؟ 3 - دگرگونی شکلی مهرها از شیوه رازی به آذری چگونه بوده است؟”. روش تحقیق به صورت کیفی، از نظر هدف کاربردی، براساس استراتژی ترکیبی و به شیوه استقرایی تدوین گشته است. داده ها با استفاده از منابع کتابخانه ای و میدانی به دست آمده است. تحلیل ها آشکار ساخت تزئینات بندکشی از نظر نحوه قرارگیری در میان بندها و شکل نقش ها دارای دو گونه کلی و براساس شکل قاب اصلی، دارای هفت گونه هستند. مهرها در اکثر موارد شیوه رازی با نقوش هندسی شکسته و در شیوه آذری با نقوش هندسی گردان و با جزییات بیشتر بنا شده اند. کتیبه نگاری بر مهرها معمولاً به خط کوفی بنایی و گاهی به خط ثلث است. در شیوه آذری تنوع چینش آجرکاری بیشتر گشته و نقوش مهرها در برخی موارد به صورت بافته شده، کار شده است؛ در اواخر آن نیز گونه جدیدی از مهرها با خط ثلث و زمینه اسلیمی پدید آمده است.

آموزش معماری از موضوعاتی است که می تواند در جریان رشد معماری ایران و ترسیم آینده نقش بسزایی داشته باشد. در این بین به اعتقاد برخی فرهنگ نقد جزء ساختاری و هویت بخش آموزش در دانشکده های معماری است . درواقع نقد می تواند به عنوان پشتوانه ای جهت طراحی مطرح گردد. هدف اصلی از این مقاله دستیابی به رو ش ها و محتوای کارآمد در جهت آموزش صحیح نقد و پرورش دیدگاه نقادانه در دانشجویان معماری است. روش این پژوهش بر مطالعات اسنادی – پیمایشیِ تحلیلی استوار است؛ اطلاعات از منابع مکتوب و پرسشنامه از اساتید معماری به دست آمده است. نتایج این مقاله نشان می دهد که با توجه به هویت چند رشته ای معماری، جهت دستیابی به آموزش نقد جامع، برخورداری از رویکردهای ترکیبی برای آموزش نقد معماری الزامی است. در ارتباط با میزان اهمیت زمینه های نقد، جمع بندی یافته ها بر عوامل پاسخ مناسب بنا به عملکرد، زمینه و بافت پیرامونی آن، تأکید دارد . به طور کلی میزان دخالت هر آیتم، به نوع طرح و هدف منتقد بستگی دارد. براساس تحلیل ها غالب استادها، نقد را، لازمه دروس طراحی، و پایه طرح های آینده دانشجویان می دانند. همچنین آموزش نقد به ترتیب اولویت در گرایش های مطالعات معماری ایران، معماری اسلامی، مهندسی معماری، معماری دخلی، مهم ارزیابی شده است . اساتید روش ها و ابزار آموزشِ درس نقد را به ترتیب اهمیت، بحث گروهی، طرح سوال از طرف استاد، نوشتن، بازدید علمی، جلسات نقد، شرح و تحلیل متون نقادانه، نمایش فیلم، اسکیس و اسلاید، دانسته اند. در نهایت مقاله حاضر پیشنهاداتی در راستای برنامه ریزی و آموزش نقد ارائه نموده است.

محراب های مساجد ازجمله آثار ارزشمند تاریخِ هنرِ ایران، به ویژه در عصر آل بویه تا تیموریان است. محراب ها در ادوار و شیوه های مختلف بر اثر عوامل گوناگون دچار تحولاتی شده اند. بررسی محراب ها یکی از راه های پی بردن به هنر و معماری رایج ادوار است و از نتایج آن می توان جهت مرمتِ اصولی بر پایه ی شیوه ی ساخت و طراحی های جدید بهره برد. هدف این مقاله شناسایی، مقایسه و تحلیل ویژگی های محراب های مساجدِ جامعِ اصفهان در شیوه های رازی و آذری است. اطلاعات این پژوهشِ کاربردی از طریق کتابخانه ای میدانی به دست آمده و از انواع سطوح پژوهش و روش های مقایسه ای بهره برده است. براساس بررسی ها، ساختار کلیِ محراب ها از رازی تا آذری روندی تدریجی را طی کرده است. تحولات غالباً در نما و همراه با تغییر تناسبات بوده و در پلان تفاوت چندانی وجود ندارد. از ویژگی های شکلیِ رایج و مشترکِ دو شیوه، بهره گیری از قاب مستطیلی، دو طاق نما، چهار ستون و تناسبات ایرانی-اسلامی است. اکثر نمونه ها دارای قوس تیزه دار و یک حاشیه ی پیرامونی اند. از ویژگی های خاصِ شیوه ی آذری استفاده از پیشانی است.

یکی از دوره های درخشانِ هنر معماری ایران، دوره سلجوقیان است که مصادیق بسیاری از آن را می توان در پایتخت سیاسی- فرهنگی آنان، اصفهان، یافت. اردستان پیرو تحولات سیاسی و مذهبیِ پایتخت، از کانون های مهم و فعال اصفهان در این دوره به شمار می رفته و همین امر سبب شد که تغییرات اساسی در سامانه فضایی و کالبدی مسجد جامع این شهر ایجاد گردد. این بنا، یکی از شاهکارهای معماری اسلامی ایران بوده که در طول حیات خود، تغییرات گسترده ای را تجربه کرده است. باوجود اهمیت این مسجد و تعدد پژوهش های صورت گرفته، همچنان تحولات فضایی- کالبدی آن به وضوح مشخص نیست. بنابراین، سیر تحول مسجد جامع اردستان و تفکیک لایه های تاریخی آن، هدف پژوهش حاضر است. روش تحقیق به کار گرفته شده، تفسیری- تاریخی است. ضمن اینکه، مستندنگاری و مطالعات تطبیقی نیز مبنای اصلی کار قرار گرفته است. شایان یادآوری است تأمل در آرای پژوهشگران و تعمیم نظریات آنان، برای مرتفع ساختن کاستی های موجود بوده که نتایج ارزنده ای در خصوص تفکیک لایه های تاریخی داشته است. بررسی های انجام شده بیانگر آن است که کهن ترین عنصر معماری در بقایای مسجد، قسمت هایی از دیوار خشتی بوده که متعلق به بنایی پیش از مسجد اولیه است. با تکیه بر مطالعات تطبیقی، مسجد از دوره آل بویه وجود داشته و عمده تحولات آن در دوران سلجوقیه و صفویه صورت گرفته و پس از آن، تغییرات در پوسته ظاهری بنا انجام شده است. دستاوردهای پژوهش تا حد بسیاری ابهامات موجود در زمینه لایه های تاریخی این بنا را، بخش هایی که تاکنون نادیده انگاشته شده اند، کاسته است.

گستره ی کالبد معماری عرصه ای است برای دسته بندی ویژگی کاروانسراهای درون شهری و برون شهری اصفهان که شباهت-ها و تفاوت های گوناگون آن را آشکار ساخته، به گونه ای که در روند این تحلیل ها بتواند ویژگی های خاص و عام بناهای مذکور را مشخص نماید. به سبب آنکه این شیوه برای یک مطالعه مقایسه ای جهت دسته بندی این قسم از بناها درکمتر پژوهشی به کار بسته شده است؛ لذا این پژوهش آن را بر پایه ی مطالعات کتابخانه ای و میدانی و پردازش اطلاعات به روش کمی- کاربردی، جهت واکاوی تناسبات هندسی، شکل سازماندهی فضایی و ساختار سیرکولاسیون فضایی کالبد معماری این بناها به کار گرفته است. تحلیل ها آشکار ساخت عملکرد بنا (استراحتگاهی یا تجاری)، طرح اندام های گوناگون بنا برپایه ی نیاز کاربران (اصل مردم واری) و موقعیت بنا به واسطه ی تاثیر پذیری از همجواری ها، به قسمی که بنایی متناسب و پایدار پدید آید از اصول طراحی معماری کاروانسراهای برون شهری و درون شهری اصفهان بوده است.

هر محله تاریخی از خصوصیاتی خاص تشکیل شده است که پیکره و کالبد آن را مشخص می کند و ممکن است اجزای بی شماری داشته باشد. در بیشتر شهرهای تاریخی ایران معماری بنا ها از نظر شکل و فرم، نوع تزئینات، رنگ و طرح نمای آن ها که عوامل کالبدی محسوب می شوند یکسان است و این امر به خصوص در ایجاد گذرها و کوچه ها نیز تأثیرگذار بوده است. با بررسی های انجام شده در بافت محله جویباره اصفهان به عنوان بستر موردنظر پژوهش فوق این محله به عنوان هسته اولیه شهر اصفهان که به دلیل شرایط مذهبی شکل گرفته است، کاربری غالب آن یک محله مسکونی و عمدتاً یهودی نشین بوده که در طول تاریخ با بی مهری فراوانی روبه رو شده و با گسترش شهر در دوره معاصر جداره های تجاری به بطن آن نفوذ کرده و به مرورزمان دچار فرسودگی و تخریب بسیار شده است؛ بنابراین نیاز است تا با بازشناسی الگوهای کالبدی و کارکردی گذشته با روش میان افزایی به دنبال راه حل گریز از مشکلات موجود در این بافت تاریخی شهری بود. ابزار گردآوری اطلاعات (به روش میدانی) از طریق مشاهده در بافت تاریخی و مطالعات کتابخانه ای و بر اساس روش نمونه گیری به صورت هدفمند است. بررسی ها نشان داد که بافت تاریخی جویباره دارای شاخصه ها و کیفیات بی شمار کالبدی بوده که ریشه در فرهنگ مردم این محله دارد و در نهایت بر اساس یافته ها، دستاورد این تحقیق ارائه شده است.