محمدمسعود سعیدی

مطالعه جامعه شناختی تأثیر دیدگاه ها و مواضع عالمان شیعه بر شیوه های مردم سالارانه اداره جامعه، نسبت به کاوش کلامی در رابطه دین اسلام و دموکراسی، امتیازاتی دارد. مطالعه جامعه شناختی این تأثیر را می توان با تبیین جنبش های نیمه اول سده بیست میلادی در ایران آغاز کرد. مناسب ترین رویکردِ پژوهشی برای بررسی این موضوع، تحلیل تطبیقی- تاریخی در حوزه راهبردی جامعه شناسی تاریخی تحلیلی است و سه جنبش گذار در سه مقطع تاریخی، یعنی جنبش مشروطه، جنبش ملّی در اولین کابینه مصدق و جنبش ملّی در دومین کابینه مصدق، گزینه های مناسبی برای مقایسه هستند. بررسیِ نظری در حوزه های تحول فرهنگی (نظریه های سکولاریزاسیون دررابطه با مدرنیته و دین)، تحول اجتماعی (نظریه های گسترش نظام جهانی و جنبش های اجتماعی) و تحول سیاسی (نظریه های گذار)، چارچوب تئوریک مناسبی را فراهم می کند که می توان باتوجه به شرایط کلی تاریخ ایران و جهان در دوره موردنظر، مدلی برای تبیین گذار در ایران از آن چارچوب استخراج کرد. این مدل، مبنای مقایسه تاریخیِ سه واقعه گذار، قرار گرفته و به کمک روش های توافق میل، تحلیل بولی و مقایسه ترتیبی، آزمون می شود. در این آزمون، شناخت دقیق تری از عوامل علّیِ گذار به مردم سالاری، فراهم می شود؛ درنهایت، موقعیت دیدگاه ها و مواضع روحانیت در میان عوامل علّی گذار بررسی شده، فرآیند تأثیر پذیری نهاد دین از شرایط اجتماعی و تأثیر دیدگاه ها و مواضع روحانیت بر گذار به شیوه های اداره مردم سالارانه جامعه، ردیابی می شود.

رشد گروه های معنویت گرا در جامعه، می تواند حاکی از سمت و سوی جدیدی در تحول فرهنگ عمومی باشد، پس مطالعه علمی و بیطرفانه این گروه ها، نقش مهمی در شناخت نیازهای انسان امروزی و انتظارات او از دین و به طور کلی، شناخت فرهنگ زمانه خواهد داشت. یکی از این گروه ها که با وجود منع قانونی، کم و بیش به گسترش خود ادامه می دهد، عرفان حلقه است. پرسش اصلی این است که چه شرایط و عواملی باعث ورود افراد به کلاس های این گروه شده، چه فرایندهایی اتفاق می افتد و چه پیامدهایی برای شرکت کنندگان فراهم می شود. برای پاسخ به این پرسش ها، از پژوهش کیفی به روش نظریه پردازی داده بنیاد استفاده شده است. متن پیاده شده مصاحبه ها و مشاهدات مشارکتی در میدان، کدگذاری، مقوله بندی و تحلیل شده و نظریه زمینه ای حاصل از کاربرد روش یادشده، مشروحاً توضیح داده شده است. شرایط خاصی که در فرد و محیط اطرافش وجود دارد، بستر مناسبی را برای ورود او به کلاس های عرفان حلقه و باقی ماندن در گروه، با انگیزه رسیدن به آرامش فراهم می کند. فرد در گروه، به کمک برخی از روشهای خاص و آموزش های جذاب، یک فرایند جابجایی از حال بد به حال خوب را تجربه می کند، این فرایندِ خودآگاه، برای همه اعضا اتفاق نمی افتد و در موارد اتفاق افتاده نیز نسبی، و قدر مسلم آن، تا زمانی است که فرد ارتباطات صمیمی گروه را ترک نکرده است. همراه با پیامدهایی که خودآگاهانه، خوب تلقی می شود، پیامدهای ناخودآگاهی نیز محصول روش عرفان حلقه است که درفرهنگ جوامع انسانی آن را فریب خوردگی می شمارند.

سازه های اجتماعی مفاهیم چندبُعدی، انتزاعی و غالباً نوینی هستند که برای بیان بسیاری از واقعیت های زندگی انسانی، بلکه برای سنجش و مطالعه علمی آن ها تدوین شده اند. بررسی واقعیت این مفاهیم در اسناد و مدارک باقیمانده از گذشته، پژوهشگر تاریخ را با مسأله ناهم سطح بودن افق هرمنوتیک بین عصر حاضر و عصر صدور سند مواجه می کند. واژه های نوین کنونی، یا در عصر صدور سند وجود ندارند و یا بر مفاهیم دیگری غیر از مفاهیم نوین اجتماعی دلالت می کرده اند. در این جا، این پرسش مطرح می شود که پژوهشگر تاریخ برای مطالعه تاریخی در گونه مفاهیم چه باید بکند؟ این پرسش، پرسشی روشی و مرتبط با منطق یا متدولوژی علم تاریخ و در قلمرو فلسفه علمِ تاریخ است. محقق تلاش می کند تا به روش منطقی پاسخی معرفت شناختی پیشنهاد کند. نتیجه این بررسیِ متدولوژیک و در واقع، یافته تحقیق این پیشنهاد است که پژوهشگر برای هم سطح شدن و برقراری هماهنگی تفسیری میان خود و منابع تاریخ می بایست گام هایی را بپیماید. نخست، تعریفی نظری و تحلیلی از سازه مورد نظر در راستای اهداف پژوهش ارائه کند و سپس این تعریف را به معرّف هایی در راستای هم سطح شدن با منابع تاریخی بازگرداند. گاه نتیجه این روش چنان امکانی را برای پژوهشگر فراهم می کند که می تواند علاوه بر بررسی مقطعی سازه، آن را به نحو تطبیقی نیز مطالعه نماید.

با وجود اختلاف در تعاریفی که متخصصان از معنویت داشته اند، اکثر این تعریف ها در این خصوصیت توافق دارند که معنویت یک سبک رفتاری است که همه زندگی شخص را در مسیر ارتباط با یک امر قدسی جهت می دهد. با مرور تمام قرآن و روش کدگذاری و نظم دهی مفهومیِ آیات آن می یابیم که نزدیک ترین محتوای قرآنی به این خصوصیت، تقرب جستن و تلاش برای نزدیک شدن به خداوند به عنوان رفتاری نسبتاً پایدار در زندگی است. بنابراین معنویت قرآنی در واقع، سلوکی با ویژگی های خاص است. مبنای روان شناختیِ این سلوک امید داشتن به خدا و آخرت، و مقصد آن، خدایی با جمیع صفاتی است که هر کدام به نحوی مشوق این سلوک هستند. چیستی، مبنا و مقصد معنویت در قرآن، هسته مرکزی آن هستند. قرآن ملازمات و موانع این سلوک و نیز پیامدهای آن را که در واقع برآوردن نیازهای بنیانی انسان هستند، بیان کرده است.

مطالعه تغییرات اجتماعی و فرهنگیبرای برنامه ریزیِ صحیح در جامعه ضروری به نظر می رسد. روند روبه رشد گروه های معنوی، ورزشی و درمانی، که کارکرد آرامش بخشی روانی دارند، می تواند نمایان کننده تغییرات فرهنگی مهمی در ایران باشد. گروه های انرژی درمانی یکی از این گروه هاست که شناخت نظری و تجربیِ مطمئنی از آن در جامعه ما وجودندارد.مطالبنوشته شده درباره این موضوع نشان می دهد که انرژی درمانی در فرهنگ ها و جوامع مختلف، در قالب های نظری و عملیِ متفاوت ظاهر شده، ولی احتمالاً مبتنی بر واقعیت واحدی است که هنوز به گونه ای علمی و بین الاذهانی ثابت نشده است؛ چنان که تأثیر درمانی آن نیز در مجامع علمی، نه نفی شده است و نه اثبات. درعین حال، انرژی درمانی به مثابه واقعیتی اجتماعی در جامعه ما وجود دارد. این تحقیق که عهده دار پژوهشی میدانی کیفی به روش کدگذاریِ متون حاصل از گزارش مشاهده های مشارکتی، و مصاحبه با مربیان و شاگردان و مراجعه کنندگان بوده است، رابطه کنشگران مزبور را با محیط اجتماعی، ویژگی کلاس ها و باورهای ایشان درباره انرژی درمانی، تمایزات سبک خاص ایشان، و سرانجام، پیامدها یا واکنش های مشارکتشان در کلاس ها توصیف می کند. برطبق یکی از نتایج پژوهش و برخلاف تصور رایج، گروه انرژی درمانی اگر صرفاً انرژی درمانی باشد از گروه های معنویت گرا محسوب نمی شود.

در بحث از علم اسلامی، اگر طبق نظری مشهور، اخذ گزاره های بنیادی علم از منابع اسلامی را ملاک اسلامی بودن آن علم بدانیم، میزان تعارض نداشتن گزاره های بنیادی آن علم با اندیشه اسلامی نیز ملاک میزان همدلی آن علم با دین اسلام خواهد بود. به دلایل معرفت شناختی، آزمودن امکان وجود یک علم جامعه شناسی همدلانه تر با دین، بسی ساده تر و راهگشاتر از تأسیس یک علم جدید محل وفاق، با کارایی لازم است. در این مقاله، برای بررسی چیستی گزاره های بنیانی و پیش فرض های عمومی در علم جامعه شناسی، مباحث مهم فلسفی و روشی مربوط به جامعه شناسی در منابع کاویده می شود، و گزاره های بنیانی و عمومی کشف یا استنباط می گردد، و برای بررسی سازگاری یا ناسازگاری پیش فرض های به دست آمده با دین اسلام، به مقتضای نوع نگاه و هدف مقاله، ملاک اندیشه و جهان بینی اسلامی، برداشت مشهور و رایج بین متخصصان دین شناس است. بررسی حاضر نشان می دهد که پیش فرض های غالباً معرفت شناختی و روش شناختی عمومی در جامعه شناسی معاصر با اندیشه رایج اسلامی منافات ندارد، به این معنا که در محدوده و حیطه خود که قلمرو تجربه است با اندیشه اسلامی در این قلمرو، ناسازگار نیست، و راجع به قلمرو فراتجربی نیز ساکت است. جامعه شناسی (نه نظریه یا نظریه های خاص در آن) را از این لحاظ، و به این معنا، می توان با دین اسلام همدل دانست. اکنون، دو راه نسبتاً ساده تر پیش روست: راه اول، پایه ریزی عَمَلی جامعه شناسی اسلامی با الهام گرفتن از گزاره های بنیانی و عمومی استخراج شده، و استنباط محتواهای هم ارز از منابع اسلامی به عنوان گزاره های بنیانی و عمومی جایگزین؛ اگر علم اسلامی را ممکن می دانیم؛ راه دوم، پرداختن نظریه هایی با پیش فرض های قریب اسلامی، با تکیه بر همین مبانی استخراج شده جامعه شناسی معاصر.

فراوان شدن گروه های نوپدید دینی و معنوی یکی از جلوه های عمومی تحولات دینی در دنیای معاصر است. اندیشمندان اجتماعی از نیمه دوم سده بیستم، تا کنون راه های مختلفی را برای مطالعه این تحولات پیموده اند. بررسی چرایی و چگونگی شکل گرفتن این گروه ها و پیوستن جوانان به این گروه ها از مهم ترین عرصه های پژوهش در این موضوع بوده است که در این جا تحت عنوان تغییرآیین مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته است. روشِ مورداستفاده، تحلیل و استنتاج منطقی از پژوهش ها و یافته های مربوط به قلمرو جامعه شناسی دین و حوزه های مرتبط است. هر چند، هنوز یک مدل یا نظریه مورد قبول عموم که به طور کامل ساز و کار تغییرآیینِ جوانان و پیوستن ایشان به جنبش های دینی جدید را توضیح دهد وجود ندارد، مدل ها و گونه های تغییرآیین که در این جا مطرح می شوند می توانند خطوط اصلی و گرایش های اکثری را در مورد واقعیت فرایند تغییرآیین ترسیم کرده، پیش بینی و برنامه ریزی فرهنگی را مستند نمایند.

برای انجام یک پژوهش تطبیقی- قرآنی درباره معنویت، نخست باید معنویت را تعریف کنیم. این واژه در قرآن به کار نرفته است و تعریف آن در واقع، تعیین و تحدید دقیق موضوعِ یک پژوهش تطبیقی است. این مقاله جستجویی عقلانی برای دست یابی به تعریفی مناسب برای معنویت است، به نحوی که بتوان آن را در پژوهش های تطبیقی- قرآنی ملاک قرار داد. چنین تعریفی، به اصطلاح یک تعریف اسمی و قراردادی خواهد بود. در یک تعریف قراردادی، بیشتر مناسب بودن آن با اهداف تحقیق مدنظر است تا اینکه نگران صحّت و مطابقت کامل آن با واقع باشیم. بنابراین، در این مقاله، بحث این نیست که معنویتِ درست یا حق، کدام است و چه تفاوتی با معنویتِ نادرست یا باطل دارد، بلکه به دنبال تعریفی هستیم که با هدفی مقایسه ای در راستای مقایسه نظرات قرآن با دیگر دیدگاه هایی که درباره معنویت وجود دارد، مناسبت داشته باشد. در نهایت معلوم خواهد شد که مناسب ترین تعریف معنویت این است که آن را فرایند جستجوی به نسبت پایدارِ امر قُدسی در زندگی بدانیم.

در چند دهه اخیر، جامعه ایران شاهد شکل گیری و رشد گروه های معنویت گرا بوده است. با توجه به اختلاف عقیدتی و رفتاری آشکاری که اکثر این گروه ها با فرهنگ سنتی جامعه دارند، فراوان شدن آن ها مسائلی را برای جامعه رقم زده است. حفظ نظم اجتماعی در مواجهه با این واقعیت مبتنی بر شناخت علمی و بی طرفانه آن است. جهانی شدن و وجود شباهت بین معنویت ها و عرفان های نوظهور در ایران با تحولات دینی در دیگر نقاط جهان، پژوهشگران را ملزم می کند تا شناسایی تحولات دینی را از چشم اندازی جهانی پی گیری کنند. یک بُعدِ این شناسایی، شناخت روندهای کلان اجتماعی و عوامل تسهیل کننده ای است که بستر مناسب را برای ظهور این تحولات در جهان و ایران فراهم می کنند. مسأله این پژوهش، تبیینِ جامعه شناختی رشد گروه های نوپدید دینی از منظری جهانی و با هدف ارزیابی مواجهه رایج با آن است. در این پژوهش، با استفاده از تحلیل و استنتاج منطقی از پژوهش ها و یافته های پراکنده حوزه تخصصی جامعه شناسی دین، تبیین های مرتبط دسته بندی و تشریح می شوند. این تبیین ها در این جا به سیزده دسته تقسیم شده اند و در پایان و بر مبنای ماهیت تحولات و روندهای استنباط شده از تبیین ها، درباره مواجهه رایج و مواجهه مناسب با گروه های معنویت گرا اظهار نظر شده است. 

مفاهیم فرقه، کیش، کلیسا و اجتماع مذهبی، اولین مرتبه برای تحلیل انواع اجتماعات و سازمان های دینی در سنت های دینی مسیحی در غرب به کار برده شد. اگر نتوانیم جمع ها و به طورکلی پدیده های اسلامی را - تا جایی که مقدور است - در قالب مجموعه ای از اصطلاحات علمی رایج جای دهیم، مطالعات اسلامی در انزوای علمی می مانند. در اینجا نخست، مبنا یا ملاک های دسته بندی رایج درباره جمع های دینی بررسی می شود و سپس، با مرور جمع هایِ متنوع دینی در جوامع گوناگون اسلامی و با توجه به ویژگی های مهم آنها و مقایسه آن با مفاهیم متناظرِ رایج، میزان تطبیق اصطلاحاتِ رایج با مصادیق اسلامی ارزیابی میشود. معلوم خواهد شد که با در نظرگرفتن ملاحظاتی برای کاربرد واژه های رایج و با إعمال تغییراتی در آنها می توان مجموعه ای از اصطلاحات با دلالت های حتی المقدور مشترک علمی فراهم کرد که آشنایی جامعه علمی با اجتماعات و پدیده های مرتبط اسلامی را آسان کند؛ براین اساس در جوامع اسلامی، انواعی از مذاهب (اجتماعات مذهبی)، جنبش دینی، انواعی از فرقه ها و کیش وجود دارد که ویژگی های هر یک توضیح داده می شود و درنهایت از دو حیث مقایسه می شوند.