مرتضی متقی نژاد

اعتقاد به اصل معاد و بازگشت انسان بعد از مرگ، همزمان با آفرینش بشر بوده است؛ مسلمانان در اصل بازگشت انسان بعد از مرگ اتفاق نظر دارند. اما کیفیت معاد به این که آیا معاد تنها روحانی است یا جسمانی و یا روحانی و جسمانی؟ این مسئله در بین مسلمان از چالش جدی برخوردار است. بر اساس برخی از افعال الهی مطرح در آیات قرآنی در باره آفرینش انسان این بازگشت، جسمانی و روحانی خواهد بود؛ الف: تأکید قرآن بر این که خداوند انسان را به گونه ای خلق کرده است که برخی از اجزای آن بعد از مرگ باقی می مانند؛ با توجه به این که خداوند متعال در افعال خویش حکیم است وجود اجزای باقی بعد از مرگ تنها معاد جسمانی را رهنمون می گردد و الا بقای اجزای جسمانی بعد از مرگ کاری لغو و بیهوده خواهد بود و خداوند متعال از آن پیراسته است. ب: تأکید قرآن بر افعالی مانند آفرینش انسان با ویژگی اشتیاق به زندگى جاوید، آفرینش انسان با ویژگی دعوت فطری به صلاح و منع فطری از فساد و در نهایت افعال مِثْلی که دلالت بر مِثْلیت و هم طرازی انسان دنیوی و اخروی دارد گویای معاد جسمانی عنصری و ترابی خواهد بود.

نمایه سازی محتویات منابع علوم اسلامی از ضروری ترین کارهایی است که باید انجام بگیرد؛ چه اینکه به جهت گستردگی زمانی و اطلاعاتی، رسیدن به تمام محتوا که نقشی در نسبت ها و قضاوت ها دارد، بدون نمایه، براش شخص کاری غیرممکن است. این مقاله که با روش تحقیق کتابخانه ای انجام شده و براساس توصیف و تحلیل است، برای رسیدن به اهدافی که در نمایه سازی ذکر شده، شرایط ذیل را برای روش نمایه سازی منابع علوم اسلامی، بیان کرده است: 1. پیروی کامل از اصطلاح نامه ها؛ 2. استفاده از اصطلاح کامل؛ 3. از اصطلاحات اشاره ای استفاده نشود؛ 4. استفاده نکردن از اصطلاحات عطفی؛ 5. ملاک ترکیب نمایه ها، وحدت موضوع باشد نه چیزدیگر؛ 6. نمایه ها براساس دانش ذخیره شوند نه براساس کتاب؛ 7. از اصطلاحات مشترک استفاده نشود؛ 8. نمایه مربوط به یک علم زیرمجموعه اصطلاح همان علم قرار گیرد؛ 9. ذکر نام مؤلف در نمایه ها. درضمن نگاهی نقادانه هم به روش نمایه سازی پژوهشکده اطلاعات و مدارک اسلامی شده است که براساس واژه ها و موضوعات کنترل شده با استفاده از منابع معیار از قبیل اصطلاح نامه ها به سرانجام رسیده است. نقدها عبارت اند از: 1. استفاده از اصطلاحات تجزیه ای؛ 2. استفاده از اصطلاحات عطفی؛ 3. استفاده از اصطلاحات اشاره ای؛ 4. عدم ذکر نام مؤلف در نمایه ها؛ 5. ذخیره نمایه ها براساس کتاب؛ 6. استفاده از اصطلاحات مشترک برای ذخیره؛ 7. ذخیره نمایه ها در اصطلاحات علوم غیرمرتبط.

با توجه به دلالت های معناشناختی آیات، متعلق بطلان، اعتقاد، وجود، فعل، و یا قول است. اعتقاد باطل در قرآن به دو صورت قابل پی جویی است: یک: باطل اعتقادی سببی: اعتقاد باطلی که سبب تحقق باطل های دیگر می گردد؛ مانند آیه « ... الَّذِینَ کَفَرُوا اتَّبَعُوا الْباطِلَ؛ همانا کفار از باطل پیروی می کنند (محمّد/ 3). پیروی از باطل که یک فعل باطل یا مصداق باطل در این آیه که شیطان است یک باطل وجودی است ولی در واقع سبب این فعل یا سبب تطبیق باطل بر شیطان همانا کفر است که اعتقادی است. در واقع باطل حقیقی همان اعتقاد است.علت حقیقی خواندن باطل اعتقادی و مجازی تلقی کردن باطل های دیگر هم همین است(طباطبایی، ج11، ص455) ؛ چه این که علاقه مسببیت به عنوان علاقه مجاز در این جا وجود دارد. باطل حقیقی در مجموع آیات، کفر، شرک ، نفاق و نافرمانی از دستورات الهی است. دو: باطل اعتقادی مصداقی: مصداق هایی برای باطل اعتقادی در آیات بیان شده: کفر به خدا، کفر به پیامبر اسلام، استنکاف در پذیرش معاد، انکار ضروریات دینی، نفاق، شرک نظری و ... ، باطل است. باطل وجودی: وجود متعارض و متنازع با وجود حق باطل است. باطل فعلی: ایمان به باطل، اطاعت و عبادت غیر خداوند، پیروی از باطل و ... باطل است. باطل قولی : قول به: وجود نوشتاری متعارض با قرآن، تحریف قرآن، ناهماهنگ بودن عقاید قرآن با عقل، مسانخ نبودن احکام قرآن با حکمت، غیر مطابق بودن اخبار قرآن با واقع و ... باطل است

نمایه سازی دانش فقه از چالشی ترین نمایه سازی های است که تاکنون درباره علوم گوناگون انجام گرفته است؛ چه اینکه مجموع خصوصیات علم فقه مانند گستردگی کتاب ها، سابقه زمانی و گستردگی ادله، همه سبب شده است نمایه سازی دانش فقه با چالش جدی مواجهه باشد. این مقاله که با روش تحقیق کتابخانه ای انجام شده و براساس توصیف و تحلیل است شرایط ذیل را برای روش نمایه سازی منابع فقهی بیان کرده است: 1. پیروی کامل از اصطلاح نامه فقه، چه در انتخاب اصل موضوع و چه در کیفیت نگارش؛ 2. در صورت نیاز به ترکیب اصطلاحات برای نمایه سازی، ملاک ترکیب، وحدت موضوع باشد نه چیزدیگر؛ 3. اجتناب از اخذ احکام فقهی در نمایه به جهت گستردگی احکام فقهی و تفاوت حکم ها در یک موضوع؛ 4. ذکر نام مؤلف در نمایه ها تا دسترسی به دیدگاه اندیشمندان آسان گردد؛ 5. اجتناب از استفاده اصطلاحات علوم دیگر در نمایه های فقهی. درضمن نگاهی نقادانه هم به طرح پیشنهادی مقاله «علل ترجیح نمایه موضوعی... موضوعات فقهی» شده است که نقدها عبارت اند از: 1. ضعیف بودن دلیل محقق محترم بر ضرورت نمایه سازی دانش فقه با وجود اینکه دلیل قوی تر بر ضرورت آن وجود دارد. 2. مقاله در اینکه نمایه سازی موضوع احکام فقهی را مطرح کرده یا همه مباحث دانش فقه را مبهم است. 3. نبود جامعیت و مانعیت در بازیابی و جستجو که تنهاترین فایده نمایه سازی است. 4. اشتباه مفهومی نمایه «وجوب زکات مال در انعام ثلاثه...» و مانند آن از نظر علمی.

نگارنده در این نوشتار بعد از پذیرش تحول و تجدد در زمینه ی مسایل، روش ها، مبانی ومبادی علم کلام و...ولی به جهت تغییر نکردن موضوع و غرض وهدف علم کلام، این نوع تحولات را تحول در ماهیت علم به حساب نیاورده است. از طرفی دیگر قایلان به تغییر ماهیت، ادله متقنی هم برای ادعای خودشان ندارند.   سپس مسایل جدید کلامی را به عنوان هر نوع تحول مرتبط علمی-  اعم از مسایل مرتبط ، روش های مرتبط، مبانی مرتبط و .... -  با باورهای دینی اعتقادی و غیراعتقادی  مطرح کرده است. و براساس تعریف فوق ساختار مسایل جدیدکلامی به قرار ذیل خواهد بود: