پژوهشنامه معارف قرآنی (آفاق دین)

نظریه عینیت عمل و جزا اگرچه بر اساس مفاد برخی از آیات و روایات است اما در ظاهر با ادله دیگر منافات دارد. این پژوهش با روش جمع آوری اطلاعات و تحلیل آن در پی اثبات عدم تنافی نظریه عینیت عمل و جزا با آیاتی همچون وجود معاقب خارجی در عقاب، حبط و تکفیر و تبدیل سیئات به حسنات است. از جمله نتایج تحقیق آن که 1- آیات ناظر بر وجود معاقب خارجی تنها دال بر آن است که معاقب خارجی بدن انسان را تحت تأثیر خود قرار می دهد و معاقب خارج از بدن انسان است نه نفس انسان، لذا معاقب خارجی می تواند شأنی از شئون نفس انسان باشد چنانکه در آیات بر این نکته تأکید شده که هیزم جهنم، نفس اعمال انسان ها است نه امری ورای آن. تنافی نظریه عینیت عمل و جزا با این آیات در صورتی محقق می گردد که معاقب خارجی علاوه بر این که خارج از بدن انسان است خارج از نفس انسان نیز باشد 2- نابود نشدن اعمال بر اساس نظریه عینیت عمل و جزا منافاتی با آیات حبط و تکفیر و تبدیل سیئات به حسنات ندارد چرا که دسته دوم از آیات دال بر مرتفع شدن آثار اعمال حسنه و سیئه هستند و دلالتی بر نابودی خود اعمال ندارند.

محاسبه اعمال از موضوعات تأثیرگذار بر اندیشه و کنش هر معادباوری بوده و در ارتباط میان انسان و خداوند قابل تعریف و تبیین می باشد. با بررسی آیات، دو روش در محاسبه و جزابخشی قابل استنباط و فرضیه سازی است: یکی ارزیابی جزء به جزء اعمال؛ که به ازای آن انسان، جزای اعمال ناپسند خویش را گذرانده و سپس با کسب درجه ای در بهشت ساکن می گردد. دوم، ارزیابی به شیوه معدل گیری است، بدین گونه که درباره هر انسانی با اِعمال مؤلفه های مؤثّر بر نامه عملش، رتبه و درجه او مشخص می گردد. نوشته حاضر که بر شیوه توصیف و تحلیل استوار است، جهت حل مسأله فوق و استنباط متقنی از مقوله محاسبه، ابتدا به واکاوی معنایی و دسته بندی کاربردهای اسمی و فعلی ماده(ح س ب) در قرآن پرداخته و در ادامه، صورت های قابل فرض بر مقوله تجسم اعمال نیز به عنوان یکی از مؤلفه های مهم و تأثیرگذار مورد بررسی قرار گرفته است. در پایان این نتیجه حاصل می گردد که از بین نظرات فوق، دیدگاه رابطه تکوینی در تجسم اعمال در تلاقی با دیدگاه ارزیابی معدلی، دارای صورتی عقلانی، قابل انطباق با آیات و روایات و همسو با دیدگاه برگزیده فلاسفه اسلامی می باشد.

اعتقاد به اصل معاد و بازگشت انسان بعد از مرگ، همزمان با آفرینش بشر بوده است؛ مسلمانان در اصل بازگشت انسان بعد از مرگ اتفاق نظر دارند. اما کیفیت معاد به این که آیا معاد تنها روحانی است یا جسمانی و یا روحانی و جسمانی؟ این مسئله در بین مسلمان از چالش جدی برخوردار است. بر اساس برخی از افعال الهی مطرح در آیات قرآنی در باره آفرینش انسان این بازگشت، جسمانی و روحانی خواهد بود؛ الف: تأکید قرآن بر این که خداوند انسان را به گونه ای خلق کرده است که برخی از اجزای آن بعد از مرگ باقی می مانند؛ با توجه به این که خداوند متعال در افعال خویش حکیم است وجود اجزای باقی بعد از مرگ تنها معاد جسمانی را رهنمون می گردد و الا بقای اجزای جسمانی بعد از مرگ کاری لغو و بیهوده خواهد بود و خداوند متعال از آن پیراسته است. ب: تأکید قرآن بر افعالی مانند آفرینش انسان با ویژگی اشتیاق به زندگى جاوید، آفرینش انسان با ویژگی دعوت فطری به صلاح و منع فطری از فساد و در نهایت افعال مِثْلی که دلالت بر مِثْلیت و هم طرازی انسان دنیوی و اخروی دارد گویای معاد جسمانی عنصری و ترابی خواهد بود.

روش شناسی یکی از مهم ترین و بنیادی ترین مباحث در گستره تفسیر متون مقدس است که خود در سطوح مختلفی قابل طرح است. بررسی و ترسیم منطق فهم، بدون شک یکی از مهم ترین ارکان آن است. منطق فهم مفسر، حیطه گسترده ای از باورها و شناخت های عمیق او را شامل می شود که می توان آن ها را در ساختارهای کلی نگاه به جهان، انسان و مباحث معرفت شناختی، نظام مند و تدقیق کرد. این ساختارها، معیاری عمومی و قابل سنجش را جهت تبیین آراء و مقایسه اندیشه ها فراهم می کند. مشکلات فرهنگی و اجتماعی امروز جامعه بویژه در مساله زن، لزوم ورود به پایه های فهم را - خاصه در متون مقدس – ضروری کرده است. در این راستا، این تحقیق بر آن است که به روش شناسی فهم آیت الله جوادی آملی در نگاه به مبحث زن و ترسیم عناوین سه گانه مذکور در آن بپردازد؛ دیدگاه جهان شناسی وی، جامعِ ماده و مجرد در مراتب مختلف است. نگاه جوادی آملی در بحث زن، عموما در بخش انسان شناسی ظهور و بروز بیشتری دارد. ایشان با تکیه بر نگاه جهان شناسی خود، به تقسیم وجود انسان به جسم و روح می پردازند و بخش روحانی وجود را علت همتایی زن و مرد در کمالات انسانی و بخش جسمانی را به سبب اختلاف در خصوصیات و فضیلت های نسبی دو جنس، متناسب با مسئولیت های خانوادگی و اجتماعی می دانند و به شرح این دیدگاه در مصادیق آیات می پردازند. این بررسی می تواند الگوی روش شناسی تفسیری رایج را جامعیت بیشتری بخشد.

نقد و بررسی و معقولیت سنجی آموزه های ادیان یکی از پرسش های مبتلابه بشر است و در این میان، آموزه فدا که به موجب آن بشریت به خاطر گناه ابوالبشر حضرت آدم باید تاوان و خسارتی بپردازد واین خسارت با رنج و مرگ مسیح پرداخته شده است، از جمله مسائلی است که در هاضمه ادراکی و عقلانیت انسان مدرن با چالش هایی مقرون شده است چالش برانگیز در مسیحیت معاصر است. از آنجا که قرآن به عنوان معجزه جاوید در عالم هستی، معیار و محک بی نظیری است برای میزان توجیه پذیری و صحت آموزه های ادیان به ویژه ادیانی که از دستبرد تحریف کنندگان در امان نماندند، مقاله حاضر با هدف بررسی و سنجش این آموزه از نگاه قرآن کریم به روش توصیفی- تحلیلی آیات مرتبط را در معرض تدبر و تأمل قرار داده است. نتیجه پژوهش حاکی از آن است که قرآن کریم هم دوش با روایات اسلامی، هیچ گاه این باور را تأیید نمی کنند و با تأکید بر عصمت حضرت آدم(ع) و سایر پیامبران، با تصریح به عروج حضرت عیسی(ع) قبل از به صلیب کشیده شدن و هرکسی را مسئول سرنوشت خود دانستن و همچنین معرفی اعمال آدمی به عنوان معیار نجات وی، مسأله فدیه را باطل می شمارد.

افترا بر خدا، نسبت دادن چیزی به ناحق و یا بدون علم به خدای تعالی و یا توصیف او به چیزهایی است که در او وجود ندارد. هدف این پژوهش کشف منظومه معنایی افترا بر خدا در قرآن کریم با روش هستی شناسی (آنتولوژی) است که شیوه ای از علم اطلاعات و دانش شناسی برای مدیریت اطلاعات در یک حوزه علمی است. سؤال این است هستی شناسی چگونه می تواند ما را در کشف هندسه معنایی افترا بر خدا در قرآن کمک کند؟ بدیهی است وجود نقشه دقیق، عینی و شفاف در هر حوزه علمی و موضوعات پژوهشی می تواند نقشه راه پژوهشگران بوده و تولید اندیشه در آن زمینه را هموارتر سازد. برای نیل به این مقصود و با روش توصیفی تحلیلی، پس از تعریف مفهوم هستی شناسی و افترا، سعی شده است مفاهیمی که به نوعی با «افترا بر خدا» در قرآن و تفاسیر، ارتباط دارد استخراج گردد و با روش هستی شناسی، نوع ارتباطات آن ها کشف و دسته بندی شود. یافته پژوهش این است که مفاهیم متعددی با «افترا بر خدا» ارتباط معنایی دارند؛ این مفاهیم عبارتند از: هدایت، رشد، ضلالت، ضرر، رحمت، مغفرت، خیرات، تحریف دین، شرک، کفر، پرستش بت، خلود ، لعنت الهی، غضب الهی، ظلم، عذاب الهی، سعادت، شقاوت، رستگاری و امنیت.

بحث علم المناسبه به تعبیر قدما، نظم و انسجام به تعبیر متاخرین، و زنجیرمندی و بینامتنیت در قاموس زبان شناسی متن محور معاصر، از جمله مباحثی است که از بدو نزول قرآن تا عصر حاضر، مورد توجه قرآن پژوهان قدیم و جدید مسلمان و غیرمسلمان بوده است. امروزه برخی مستشرقان، معتقدند که قرآن توده ای درهم و نامنسجم است. همچنین تکرار آیات در قصص قرآنی ناشی از عدم انسجام آیات می باشد. با توجه به اهمیت بحث لازم است که در آیات مربوط به قصص قرآنی انسجام و زنجیرمندی آنها بررسی شود. نتایج تحقیق که به روش تحلیلی– توصیفی انجام شده حاکی از آن است که: الف. در سور اولیه مکّی، خواننده با قصص تمام و کمال روبرو نیست و فقط، به رخدادهای اصلی آنها اشاره شده است؛ ب. اهداف در سوَر اولیه اخلاقی و تربیتی می باشد و شیوه بیان قصص، تند و کوبنده، و موسیقی یکنواختی بر سوره ها حاکم است؛ ج. بخش های روایی و به طریق اولی، قصص مکافات محور با آیات پس و پیش خود از یک سو و با سایر قصص مکافات محوردر سایر سور و همچنین در سطح کلان، با سیره پیامبر (ص)، روابط بینا- سوره ای و بینامتنی دارند؛ د. آغازین های روایی این قصص از یک یا چند الگوی مشترک و فرموله شده تبعیت می کنند؛ ه . بخش میانی قصص، رخدادهای سازه ای را در خود جای داده و در واقع، روایتگری قصص به این بخش بستگی مستقیم دارد؛ و. فرجامین روایی قصص، معمولاً با آیه ای که ناظر به درس یا پیامی اخلاقی است، به پایان می آید؛ ز. قصص مکافات محور سور اولیه مکّی، حامل اولین مراودات کلامی دین اسلام از طریق پیامبر(ص) محسوب می شوند، و مینیاتوری از کل قصص قرآنی ارائه داده و زمینه ذهنی مخاطبان قرآن را آماده می کنند.

بروج آسمانی به دلیل نقشی که در تعیین زمان و برخی محاسبات نجومی دارند، همواره مورد گفتگو و پژوهش منجمان بوده است. قرآن کریم نیز در راستای هدایت گری، در سه آیه به صراحت از بروج نام برده و سوره ای نیز به همین نام شناخته می شود. این کتاب آسمانی، تزیین آسمان بوسیله بروج را نشانه ای از قدرت الهی دانسته است. اینکه مصداق خارجی بروج قرآنی چیست و اشتراکات و تمایزاتی بین بروج قرآنی و نجومی کدام است، سوالات اصلی این پژوهش را تشکیل می دهد. منشأ این سوالات، طرح دیدگاه های تفسیری گوناگونی است که از سوی اندیشمندان ارائه شده است. بهره گیری از روش مطالعات میان رشته ای و توصیف و تحلیل قرائن درون قرآنی و برون قرآنی نشان می دهد که مراد از بروج در این متن مقدس، می تواند همان اصطلاح رایج بین دانشمندان نجوم، یعنی همان مجموعه های دوازده گانه ستاره ای که با نام های خاصی شناخته می شوند باشد که به دلیل زیبایی و احتمالاً نقشی که در زندگی بشر دارند، مورد توجه قرار گرفته است. از دیگر مشابهت ها بین بروج قرآنی و نجومی، که یکسانی این دو را نشان می دهد، مادی بودن، زیبایی و زینت بودن، و قرار گرفتن هر دو در آسمانی نزدیک زمین است. از سوی دیگر، برج ها و ساختمان های آسمانی که در برخی تفاسیر، مصداق بروج معرفی شده اند، به دلیل نبود وجود قرائن قطعی و نیز عدم کشف این گونه بناهایی تاکنون، تنها می تواند به عنوان احتمالی در تفسیر این آیات ارائه شود.