سلمان خنجری

در نوشتار حاضر ساختِ سببی ساختواژی از طریق افزودن تک واژِ حال سببی ساز -ǣːn- به ستاک حال فعل در گویش های کردی، تالشی، تاتی، گورانی، زازاکی، اورامانی و بلوچی بررسی شده است، از نظر تاریخی در دوره میانه کاربرد این پسوند به صورت تک واژ در ساخت فعل سببی رواج داشت. در این مقاله مشخص شد که پسوند سببی سازِ -ǣːn- (ایرانی باستان*aja-na-) که به صورت تک واژ در زبان-های ایرانی میانه غربی با افزوده شدن به ستاک حال تشکیل ماده سببی می داد، در کردی و بلوچی به شکلِ -ǣːn- محفوظ مانده است و از طریق پیوستن به ستاک حال فعل، تشکیل ستاک حال سببی می دهد. واژه هایی که با نشانه ستاره * مشخص شده اند، شکل های بازسازی شده و یا فرضی هستند. داده های تحقیق در این جستار، از روشِ مصاحبه با گویشوران بومیِ گویش های مورد نظر و شمّ زبانی نگارنده به عنوان گویشورِ بومی یکی از گویش های مذکور و منابع مکتوب جمع آوری شده است. داده ها در ابتدا از منابع مکتوب و گفتار گویشوران استخراج و طبقه بندی شدند و سپس مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. در این نوشتار خاستگاه ماده سببی ساز -ǣːn- در گویش های مورد بررسی مشخص شد و هم چنین مشخص شد که وند سببی ساز باستانی -ǣːn- در کردی و بلوچی عیناً محفوظ مانده است.

در نوشتار پیش رو سرچشمه تاریخی واج های / l / و نرمکامی شده / ɫ / در دستگاه واجی زبان کردی (شاخه مرکزی و جنوبی) بررسی شده است. در این راستا، خاستگاه تاریخی واج های / l / و / ɫ / به همراه فرایند تحوّل تاریخی واج یا خوشه هایی که در گذر از باستان به دوره نو، در کردی، به واج های / l / و / ɫ / تبدیل می شوند، بررسی شده است. بدین منظور، بررسی از صورت های بازسازی شده از زبان هندوراوپایی آغاز و فرایند تحوّلات رخ داده در گذر به ایرانی باستان و ایرانی میانه (شمال غربی) با ارائه نمونه هایی از هرکدام ارائه، سپس تحوّلات صورت گرفته در گذر به دوره نو در کردی بررسی شده است. واژه های نمونه بررسی شده در پژوهش حاضر، برگرفته از فرهنگ فارسی - کردی مردوخ (مردوخ، 1392) است. در این جستار استدلال می شود که واج / l / در کردی در مواردی خاستگاه هندواروپایی دارد و ادامه * l هندواروپایی است، معلوم می شود که l - در بافت آغازی واژه در کردی با * l - هندواروپایی در جایگاه آغازی واژه برابری می کند، افزون بر این مشخّص می شود که خاستگاه - ɫ در کردی برخاسته از *- l - هندواروپایی در بافت غیر آغازی واژه و توالی * d و * t هندواروپایی و ایرانی باستان مادر است. همچنین تفاوت هایی که بین واج های / l / و / ɫ /، از منظر خاستگاه تاریخی و نیز جایگاه این واج ها در بافت واژه وجود دارد، آشکار می شود.

پژوهش حاضر، به توصیف و تحلیل فرایندهای واجی حذف، تضعیف، قلب، کشش جبرانی، درج و تبدیل همخوان /R/ به همخوان /ɫ/ در گویش کردی رایج در شهرستان سنقر کلیایی، بر اساس «چارچوب واج شناسی زایشی» می پردازد. بدین منظور، از ده گویشور بومی، مصاحبه به عمل آمد؛ همچنین، از شمّ زبانی یکی از نگارندگان به عنوان گویشور بومی و برخی منابع مکتوب در جمع آوری داده ها استفاده شده است. آوانویسی داده ها بر مبنای الفبای آوانگار بین الملل (IPA) صورت گرفته است. نتیجه این پژوهش نشان داد که در برخی واژه های این گویش، هم زمان چند فرایند واجی رخ داده است؛ قواعد حذف و تضعیف، پربسامدترین فرایندها و قلب نیز کم بسامدترین آنها در این گویش است؛ خوشه های آغازی متشکّل از دو همخوان در این گویش رایج است که نیم واکه /w/ یا /j/ به عنوان همخوان دوّم در این واژه ها به کار می رود؛ و سرانجام، ساخت هجاییِ CVCCC نیز در گویش کردی سنقر کلیایی وجود دارد.